“We can easily forgive a child who is afraid of the dark; the real tragedy of life is when people are afraid of the Light”.
U Scientist ba pawnam ka pyrthei u Albert Einstein u ong, “Science without Religion is lame, and Religion without Science is blind”. (Ka Saïan khlem ka niam ka long kaba dkoh, bad ka Niam khlem ka Saïan ka long kaba shu bud matlah). Te ka jinghikai bakyntang bad ba shongñia jong ka Seng ai jait kpa ruh ka long kum ka Niam kaba bun ki sah ha ka lyngngoh naba kim kot bor ban sngewthuh bad lymda ym dei da ka jingïarap ka jingstad Science ka la eh shisha ban urlong. Ngim dei ban sngew pher ne sngew phylla shisien ong hi ban ai jait biang sha u kpa kumba ngi ju leh kulong-kumah (originally ) shuwa ba ngin rem thma; bun kin randien, kin sngew kynsha (wat nga ïalade mynshuwa nyngkong eh ba nga tip ïa ka Seng ai jait kpa nga long ne sngew kumta) bad kin tieng ba ïoh kha khun anna-antu, kha kynriang-kha kyrngang, kha dkoh kha matlah ne ïoh kha kynsha da kumne kumtai ba sa mih ruh ka jing-pyntieng kohtympan kaba ong, “Peit ho! Ïoh pom u pyrthat, ïoh dait u khla”.
Ngi ki briew U Blei u la buh la kajong-kajong ka bynta bad u la ai la kajong- kajong ka sap-ka phong. Don bun kiba la nang la stad ha kiwei ki liang lane subjek hynrei ha kane ka phang pat kim don jingtip eiei ne duna jingtip ïa u family tree jong ka Jingstad Science kiba ong ba lada ai jait noh sha u kpa kan wanrah ïa ka sang!!! Hynrei ki khmat jong ngi pat kat shaba ngi phai la ka dei ha ki thaiñ North East jong ngi shane ne ha Ri India ne ha ka khyndew bah Asia bad kylleng-kylleng ka pyrthei da ki hajar-hajar ki jaidbynriew ki ai jait sha u kpa, hato haba ngi ïadei para briew kumno ïa ki pat kam long sang??? Peit nuksa na ki jaitbynriew dohlieh ngin ïohi kine ki briew ki bam, ki im, ki ïaid ryngkat-ryngkat bad ka Science bad dei namarba ki shim ïa ka jingïarap ka Jingstad Science ki poi shaduh sha u metbneng jong u Bnai!!! Nalor kata, peit de kiwei – kiwei pat ki jaitbynriew ki la lah ban shna (invent) ïa ka computer, ka Mobile bad bun kiei-kiei kiba ngim lah mutdur ha ka jingim jong ngi. Ngi ne kino-kino ki briew kiba ai jait sha u kpa ngi ruh ngi dei ban ïaid ryngkat-ryngkat bad shim ïa ka jingïarap jong ka Jingstad Science ka bathymmai tam. Ngim donkam ban da long Scientist hynrei ngi hap tip ïa u family tree lyngba ka Biology kawei na ki tnat jong ka subjek Science. Ngi hap tip ïa ki chromosomes, ki genes, ki cells bad ba ngi iwei pa iwei kynthei ne shynrang ngi don 46 tylli ki chromosomes (in a normal human being) ha baroh kawei ka met ka phad jong ngi (na kita ki 46 jait ki chromosomes, shiteng kin sa hiar pateng sha ki khun bad ym duna pat ïa ka shipawa na kita kin sa hiar pateng pat sha ki ksiew), 23 tylli ngi ïoh na i Mei bad 23 tylli pat ngi ïoh na i Pa; kham ñiar shibun eh ba ngin shem ki briew ki ban don ha ka met ka jong ki 48 tylli ki chromosomes. Dei na kine ki 46 tylli ki chromosomes ba sa mih ki genes kiba sa par ne tuid pateng (inherited) na ki kmie ki kpa sha ki khun bad dei na kine ki chromosomes ba sa kharoi ne sa saphret pat palat 100 trillion ki cells ha ka met jong ngi bad dei lyngba kine kiei- kiei baroh ba ki briew ki ju leh ruh ïa ka DNA TEST. Na kita ki 23 jur ki Chromosomes ba ngi don, ki shijur (XX ne XY) ki khot ki ‘SEX CHROMOSOMES’ bad ïa kita kiwei pat ki 22 jur ki khot ki Autosomes. Ka Jingstad Science ka ong ba ki kynthei ki don tang ki ‘XX’ chromosomes katba ki shynrang pat ki don lang ‘X’ bad ‘Y’ chromosomes. Ha ka shongkha – shongman lada ki Sex Chromosomes u shynrang ki ïakynduh bad jong ka kynthei kata mut lada shi symboh ka Jor ne Sperm u shynrang (shu buh i dei i ‘X’ chromosome) i ïakynduh bad ka pylleng (egg) jong ka kynthei (‘X’ chromosome) i khunlung i ban sa kha yn dei i khun kynthei (namar ‘X’ x ‘X’ = khun kynthei) bad lada ka Jor ne Sperm u shynrang i dei pat ‘Y’ chromosome kata ka mut yn dei i khunlung shynrang (namar ‘Y’ x ‘X’ = khun shynrang). Kane ka kdew bad pynpaw shai kdar ba dei ha ka Jor ne Sperm (Chromosome) U Kpa kaba lah ban rai la i khunlung yn dei i khynthei ne shynrang namar u shynrang u dei u Symbai. Te ngi kiba ïaid ryngkat-ryngkat bad Ka Jingstad Science ngi kam kur paka da ka snam bad ngim bit ban ïashongkha bad kiba dang don ka jingïajan ha ka jingïadei ka snam (chromosomes) wat la ngi lah ban ïadei kajuh ne ïapher ka jait ne spelling bad kata ka mut 4(saw) pateng na u kpa bad 4(saw) pateng pat na ka kmie. Te halor kane ka phang, bun ki ban sa kdew kti, woh-dong da kumne kumtai, kin ong kane ka long kaba bakla bad kin beiñ kin khoh ïa ngi. Hynrei, kynmaw bha tang kane kawei ba kane kaei-kaei baroh ym dei ba nga batai stad ma nga dalade hi hynrei ka dei kaba nga shu pashat jingshai pateng lang sha phi ki nongpule ïa kaei kaba nga la ïohlum (collect) katkum ka jing-batai jong ka Jingstad Science. Te ha ka rukom shongkha-shongman ka khuid ka suba jong ngi ki dkhot Ka Seng ai jait kpa shibun eh namarba ha ngi ngim bit ban ïapoi kha na ka liang u kpa ym tang 1(shi) pateng hynrei haduh 4(saw) pateng bad to tip ruh ba kat kum ka Jinghikai jong ka Seng Syngkhong Rympei Thymmai ne wat Ka Science ruh, ngim bit lano-lano ruh ban shongkha ïa ka khun jong u Mama (kñi) !!!
Paralok, Map ïa nga lada jia ryngkhat kane ka jingpynshai ka pynsngewsih, pynmong ne ktah ïa ka dohnud jong phi ki nongpule bym pat long ki Riewdkhot ka Seng namar kane ka long ka jingshisha kaba kthang. Nalor kata, wat la ngi la ïaid shaphrang ne poi sha ka spah snem ba arphew-wei (twenty first century) hynrei yn dang don bun ki ban don ka mynsiem sngew wit ba lada ai jait noh sha u kpa ïoh mih ki kynrum ki kynram ha ka kheiñ kur kheiñ kha kum ka nuksa, lada ïa ka kmie-kha yn khot noh ka kmierad ne mei-ieit, ïa ki kmie-nah kmie-san yn khot noh kmie-kha, kpa-san kpa-khynnah yn khot ki mama ne kñi. Hynrei to tip shai ba wat la ngi la ïaid da ka dustur bathymmai ha kaba ai jait kpa ngi khot ne kam ïa kine kumjuh hi kumba ju long, lait noh ngim ju hikai ban pdiang ïa ka kyntien ne jing-ong ‘KONG’ ïa u shynrang hynrei ngi pdiang bad pyndonkam beit da ka kyntien ‘KYNUM’ bad ha ka jaka KHUN MIAW, KHUN KHNAI ngi khot beit KHUN-IEID bad KHUN-THIANG. Don kiba ong ba ka jing ai jait sha u kpa kan wanrah ia ki khun anna hynrei to tip ruh ba katkum ka statistic jong ka World Health Organization(WHO) kaba mih ha u Rupang ha ka 12 tarik January 2012 ka pyni bad ka kdew shai ba don haduh 7 lak tam ki briew kiba anna ha jylla Meghalaya (ka jylla ai jait kmie). To tip ba ka jylla Meghalaya ka long ka banyngkong eh (ba bun tam eh) ka jingle be-i-jot ïa ki kynthei ba anna, ba dang khunlung-khynnah bad hato ki briew kiba leh kum kine ki jait kam, ym dei ba ki ruh ki dei kiba anna ??? Nga kyrmen ba kito kiba kham khlaiñ ka bor pyrkhat-pyrdaiñ kin lah ban shemphang ne sngewthuh kloi ïa kane bad hadien kane ka jingbatai nga kwah ruh ban ong ba kino-kino ki briew kiba dang artatien bad ki bym nang ban kheiñ ne kiar na ka sang ka ma ha ka shongkha shongman (iba long iei-iei iba suk) kim don hok ban kam ïalade ba ki dei ki Jaidbynriew bakyrpang !!!
Kumba ki khynnah skul ban leh ïa ki jingkheiñ Algebra ki donkam ban tip shuwa ïa ka ‘BODMAS’ (Brackets, off, division, multiplication, addition, subtraction) te kumjuh ngi ruh kiba ai jait kpa kan ïarap bad kan bha shikatdei eh lada ngi tip ïa kane ka Jingstad Science. Te shuwa ban pynkut noh nga kwah ban pashat sha phi ïa ki kyntien u Stad Pyrkhat kiba ong, “There is nothing in this world to be feared, everything is only to be understood”. (Kam don kaei kaei ha kane ka pyrthei ba ngin sheptieng, kaei kaei baroh ka long tang ba ngin sngewthuh).
Ia kine kiei kiei baroh ba la batai haneng la lum na palat ki 50 tylli ki kot Ka Jingstad Science bad napdeng kita, katto katne la kdew hangne harum:
1) International Student Edition
Human Heredity
Principles and Issues
by Michael R. Cummings
(Eight Edition)
2) GENETICS (Seventh Edition)
Analysis of Genes and Genomes
by Daniel L. Hartl & Elizabeth W. Jones
3) International Student Edition Biology
the dynamic Science
by Peter J. Russell
Stephen L. Wolfe
Paul E. Hertz
Cecie Starr
Beverly McMillan
4) BIOLOGY TODAY AND TOMORROW WITH PHYSIOLOGY
by Cecie Starr
Christine A. Evers
Lisa Starr
5) VIVA FASTRACK BIOLOGY
by ELISE MASTERS
6) CELL AND MOLECULAR BIOLOGY
by PETER J. RUSSELL
STEPHEN L. WOLFE
PAUL E. HERTZ
CECIE STARR
BEVERLY McMILLAN
7) Towards an Understanding of the Mechanism of Heredity
by H.L.K. Whitehouse.
8) The Genetics of Human Populations
by L.L. Cavalli – Sforza Stanford University
W.F. Bodmer- Oxford University
9) Biology and the Social Crisis
by J. K. Brierley D.Phil (oxon),F.I.Biol.
10) The Mathematical Theory of Quantitative Genetics
by M. G. Bulmer Lecturer in Biomathematics, University of Oxford.
11) Challenging Biological Problems – Directions Toward their Solution by John A. Behnke.
12) An Introduction to Modern Genetics by C. H. Waddington.
13) GENETICS (Third Edition) by Monroe W. Strickberger.
14) MEGHALAYA EDITION S. Chand’s Textbook of
Biology for class XII
by P. S. VERMA M.Sc., Ph.D., F.E.S.I., F.A.Z. B. P. PANDEY M.sc., Ph. D., F.P.S.I.
15) The Biology of Twinning in Man by M. G. Bulmer.
16) Principles of Biology by W. Gordon Whaley, Osmond P. Breland, Charles Heimsch, Austin Phelps & A. R. Schrank.
17) HUMAN GENETICS
by MICHAEL R. CUMMINGS
18) MOLECULAR BIOLOGY
by G. P. JEYANTHI
19) LEWIN’S GENES X
by JOCELYN E. KREBS
ELLIOTT S. GOLDSTEIN
STEPHEN T. KILPATRICK
20) GENETICS
by HUGH FLETCHER,
IVOR HICKEY,
& PAUL WINTER
21) HUMAN BIOLOGY (SIXTH EDITION)
by DANIEL D. CHIRAS
22) bad kiwei kiwei