Ka Iktiar U Rangbah Ha Ka Longiing Khasi Ka Juk Mynta

“OBSERVATION IS THE BEST TEACHER”

 Ka IKTIAR ka mut ka bor (Power/Authority), ka pher shikatdei eh na ka kyntien ba ngi ong ‘Ka Kamram’ (Duty) bad na ka kyntien ‘Jingbahkhlieh’ (Responsibility). Ka Iktiar u Shynrang ne u Rangbah Khasi ha ka Mynnor dei kaba la suit la shor bad pynkup bor da U longshuwa manshuwa jong ngi. Ka jaidbynriew 7Trep 7Skum mynshuwa ka long kaba kynsai ne kyrpang shisha namarba ka kheiñ ïa ka rukom hiar pateng ne ai jait na u kpa (Patrilineal System) kulong-kumah (Originally) hynrei hadien ka jingshah rem thma pat ba bun ki shynrang  ki la ïap. Te ha ka jingkulmar jingmut don kiba ai jait sha u kpa, hynrei ba bun pat ki la ai jait noh sha ka kmie. Paralok, ki don katto katne  ki sabut ba ngi ai kpa kulong kumah , kawei na kita ka dei na ka kot u Bah Donbok T. Laloo (uba la don ha duwar Iing U Blei) uba la Ia īoh state award ia ka jingtrei shitom bad jingwad bniah jong u ia ki riti dustur bad ki khanapateng jong U Khasi Khara, ka kot jong u kaba kyrteng “Ki paju lyngkot”, (ka lynnong 7 ka sla 42) bad dei halor kata ka nongrim ne daw ngi sa mih ruh ka kyntien shongkun  ‘PA-TENG’ . U Bah Pynshai S Keri, B.Com, D.C.E. uwei na ki officer ka Sorkar ka Meghalaya u la thoh shaphang ka jingpynkylla ia ka shim jait khein jait na u shynrang sha ka kynthei ha ka kot jong u kaba kyrteng “THE KHASIS AND THEIR MATRILINEAL SYSTEM” (ha ka lynnong kaba 4 ka sla kaba 8). U thoh kumne, “…One Khasi ruler, (late) Olim Sing Syiem of Khyrim Syiemship once said that the Khasis had practiced patriliny prior to the existing matriliny.” Nangta u Professor B. Pakem uwei na ki khlur ka Ri Khasi, uba la long u Vice Chancellor jong ka N.E.H.U. ruh u kyrshan ia kane kajuh hi ka phang. Ngi dei ban wad bad tip ïa la ka Tynrai bad katkum ka History la thaw ia ka District Council ruh ban pynneh ïa ka Dustur Tynrai (ym ïa ka Dustur rim) bad U Nongsaiñdur jong ka Sixth Schedule ne ki District Council u dei U Rev. James Joy Mohon Nichols Roy bad ngim dei ban klet lano lano ruh ba une ruh u dei uba ai jait ïalade sha u kpa, kata ka mut une u Rangbah ruh u ïaid bad burom ïa ka Dustur Tynrai.

Paralok, to tip ba Ngin nym lah ban bishar bad sngewthuh shai ïa ka Iktiar U Rangbah ha ka longiing Khasi  jong ka juk mynta lada ngin nym ïakhmih bad bishar khyndiat ha la ka bor sngewthuh ïa ka Iktiar U Shynrang ne Rangbah Khasi ha ka mynnor. Te katkum ka jingwad jingtip la shem ba ha ka mynnor bunsien u shynrang u shong kurim ïa ka briew kaba na kajuh ka jaka , ka shnong ka thaw ne ka Hima namar hyndai-hynthai ka kali (Vehicles) kam pat don ne poi ha kata ka por. Katkum ka dustur ha kata ka juk u shynrang ha kata ka por u leit ïing briew tang da miet da miet, tang shu la kynjat shai pat u la wan phai noh sha ïing kur bad kaba phylla tam ha kata ka por ka long ba u kñi u long u khlieh jong ka kur ka jait bad ka ïing ka sem kur lajong bad u long ruh u nongbsa ïa ki khun jong ka hymmen ka para. Namar ba ka jingbsa ïa ki khun kam dei ka Kamram u kpa, u kpa u kylla long tang u tnga uba shu leit sahkai hateng – hateng. Kumta u tnga (u kpa) ym long u dkhot jong ka ïing ka tnga jong u hynrei u dei tang ‘U SHONGKHA’, ne ‘U THAWLANG’ bad ïa kane la pynskhem ruh da ka kot kaba kyrteng “THE KHASIS” ba la thoh da U Major P.R.T. GORDON kaba u la thoh palat shispah snem mynshuwa. U Rangbah Khasi ha kata ka por, ym ju sngewpher ne phylla ruh ïa kata namar ha kata ka por, baroh baroh ki ïa ïaid da kata hi ka rukom ne lynti; u im, u shong, u sah, u trei, u bsa ha ïing kmie. Na kata ka daw phin shem ba u Kñi ne u shynrang Khasi  ha ka mynnor u kham ieid bha ïa ki pyrsa ban ïa ki khun namar u sah, u im, u bam bad ki bad ban ai pateng ïa la ka Iktiar long syiem man syiem ne ïa la ka kam khaii pateng (Business) la jong sha ki pyrsa ym khohnioh mynsiem ne pyrshah ne sngewpher ne don jinglyngngoh ei ei. U Rangbah Khasi mynshwa ym ju leit ïing briew ne ïing lok ne ïing kiaw kum kane ka juk khyllah mynta namar ba ha ka ïing la jong ne ïing kmie dei u shynrang ne Rangbah u ban kit ban bah ïa ka khia – ka shon jong ka kur ka jait. Lada dei lei u khun nyngkong jong ka ïing ne kur, dei ma u kum u Kñi rangbah (Maternal Uncle) u ban peit ïa ka khyndew ka shyiap, ka khlaw- ka btap, nangta ha ka kñia – ka khriam u hap ban pyndep kat kum ba la pynkhamti ïa u da ka jait-ka khong. Dei ma u ban sneng ban kraw ïa ki para bad pyrsa, u dei ban ai ka jinghikai kaba bha ïa ki ban kamai ïa ka hok bad kum u Kñi Rangbah u hap ban long u ksiang ha ka jingïateh  ktien bad ha ka jing-ïakyntiew-kurim. U shynrang ha ïing kmie ha kata ka por u don ka jinglong trai wat ïa ka khyndew-ka shyiap jong ka ïing ka sem ne ka kur wat la kam dei pat jong u shimet. Ka la dei ka kynja ‘Iadeilang’ (Joint Ownership) ha ka liang ka ïing ka kur jong u. Hynrei ka Iktiar u Rangbah Khasi kum u kpa ym da don ei ei eh ha ïing lok ne ha ïing kiaw, hangta u dei tang ‘U SHONGKHA’ namar hangta la don da uwei pat u kñi jong kata pat ka ïing ka sem uba dei u khlieh duh ka ïing ne kata ka kur ka jait wat la uta ruh u dei hi u Shynrang ne u Rangbah.

Te mynta pat haba ngi ïa khmih bad bishar bniah naduh ba wan ki nongwei ne dohlieh sha kane ka Ri jong ngi haduh kane ka juk mynta haba ïa-nujor ka Iktiar u Shynrang Khasi ka la ïapher ka Bneng bad ka Khyndew.Ia ka Iktiar u Shynrang Khasi la sliah nyngkong-nyngshap eh da ki dohlieh kiba wan shynshar ïa kane ka Ri ba ieit jong ngi. Ki la bthat jubor ïa ka Iktiar u Kñi bad pashat tylli mlun ïa ka spah ka phew, ka jaka puta baroh sha ka khatduh da ka buit ‘Divide and Rule Policy’ ka jong ki. Ki Khasi ha kata ka por baroh ki la kulmar biang thlim sa shisien, shano keiñ ka lynti ban jam kano pat ban kiar namar ba la ngat ha ka shrip buit arsap ki dohlieh. Naduh kata ka por ka Iktiar u Shynrang bad ka Dustur Khasi-Pnar ka la hiar arsut bad suki-suki ngi jan uwei pa uwei u 7Trep 7Skum uba don ha ki niam bapher-bapher ngi la ïa bud bakla da kaba ïaid da ka dustur khyllah kaba pynjem daw bad pynjemrngiew ha kaba u shynrang u la leit sah syndon pluk ha ïing ka kynthei bad kata ka dustur ‘leit ïing briew U Shynrang’ ha ka jingshisha kam dei kaba la suit-la shor da ki longshwa-manshwa jong ngi. Lada ngi ïa phai sha ka long ïing kaba mynta, u Shynrang ne U Rangbah uba pdiang bad mynjur ban leit sah sha ïing ka lok ne kiaw ngi shem ba ym lah bad ym dei shuh u khlieh (Head) jong ka ïing ka sem lait noh iwei – ar kiba kamai Hati.

Ka Iktiar u shynrang Khasi  la u dei u khyllung, u khynnah, u samla, u rangbah ne u tymmen ym don shuh u la shah sloit la sah sa tang ki Kamram (Duty) bad ki Jingbahkhlieh (Responsibilities). U Shynrang ne u Rangbah 7Trep 7Skum ym don Iktiar ei ei shuh mynta ha kane ka juk, la kum u Kñi ka Iktiar jong u ka la hap ha madan, mynta u la shu long tang kum u ‘Mama’ (wat ïa u khar shana ha lynti syngkien ruh ngi ong ‘Mama’) uba wan kai sha ïing kur hateng-hateng, kane ka jia naduh ba u la hap mih ne shah pynher na la ïing ban leit iing briew; la kum u kpa pat u dang ïai syr-iem hi tang kum ‘U SHONGKHA’ ne ‘U BRIEW NABAR’ kata ka paw bha ha ka por ba ïap kloi ka lok jong u, u hap wanphai noh sha ïing kur. Hynrei kaba kham i pang met eh ka long ba wat ki khun rit ruh haba jia kumta, bunsien ym ïoh rah, u hap ai sha ïing kur ka lok ka jong u, u ïoh ban ri ma u tang lada ki ai ne kim lah bsa. Kane ka pynkynmaw ïa nga ïa phi ba ha ka dustur ba sngewtriem jong ki Hindu mynshuwa ba ju tip kum ka ‘SATI’. Katkum ka dustur ‘SATI’, haba u kpa u ïap noh, ki khun ki duh lang ïa ka kmie. Nga tharai phi tip ïa kata, ha ka dustur Khasi jong ngi pat haba ki khun ki dang rit ki duh noh ïa ka kmie kata ka mut ka ïap noh, ki duh lang ïa u kpa ruh namar u la hap ban mih noh na kata ka Iing marwei, ym don hok ban rah lang ïa ki khun namar kim dei ki kur ki jait ki jong u !!! Hato kata ka dei ka Iktiar u shynrang Khasi ?

Bun ngi ki Paid 7Trep 7Skum ngim pat sngewthuh bad ngi kulmar jingmut (confuse) bha ïa ka kyntien ‘Ka Kamram’, ‘Ka Jingbah khlieh’ bad ‘Ka Iktiar’. U Rangbah Khasi kane ka juk mynta ym don Iktiar shuh kumba nga la batai, u don kyrhai tang ki Kamram bad ki Jingbahkhlieh kiba bun ha ïing kmie bad ïing lok. Wat ka kmie haba la ïap noh u tnga (u kpa ki khun) jong ka, ne ka la beh ne u la phet hi kam lah ban long kmie bad kpa ïa ki khun jong ka ha kajuh ka por wat haba dang dei tang kawei ka tnum ïing, kumno keiñ ngin leit khmih lynti ba u Rangbah Khasi un lah ban peit, ban bishar ne pyndep ïa ki kamram bad jingbahkhlieh ha ïing khun bad ïing kur kata ka mut ha ar tylli ki ïing ba bun na ki ha kane ka spah snem ba mynta kawei sha Mihngi kawei sha Sepngi ba u Stad wad bniah u sa ong, “A man cannot serve two masters.” (U briew un nym lah da lei lei ruh ban shakri Ar Kynrad). U Syiem Nepal ba mynta u dang don hi katto katne la ka Iktiar wat la ym don shuh ka Hima hynrei kaba khyllah pat ka long ba u Rangbah Khasi-Pnar jong ngi pat u don 2(ar) tylli ki Hima kata ka mut ka ïing kmie bad ka ïing lok ban pyndep ïa ki kamram bad ki jingbahkhlieh hynrei khlem ka bor ne Iktiar pat !!! Haei kata ka Iktiar u shynrang Khasi ?

Don tang khyndiat eh ki ïing kiba u Rangbah u long shisha kat uta u Rang Khat-ar-bor. U don ka Iktiar ban tuklar, ban korbar, ban sneng ban sympat ïa la ki khun, ban hikai ïa ki ïa ka lynti ban kamai ïa ka hok. Don ki ïing kiba u Rangbah u la phet sha ïing kur, don ki ïing ba u Rangbah u don tangba uba buaid jawsheh, don ki ïing kiba u Rangbah ym don shuh u la shah beh, don ki ïing kiba u Rangbah u la ïaphet bad ka tnga bad u shu leit peit khun hateng hateng. Te bunsien ki ïing kiba jot mih ruh ki khun kiba jot, te haba ym don Rangbah (u kpa) uba dei ban long u nonghikai nongsneng-nongkraw bakongsan tam, ki ban jot nyngkong eh, dei ki khun shynrang kiba shang makia ka shnong ka thaw, ka lum ka wah. Nalor kata, Ha ka spah ka phew ka ïing ka sem u shynrang ym ju ïoh eiei, ha ka jaka-ka puta ym don hok eiei, u ïoh khyndew khatduh khatwai 6(hynriew) la 2(ar) phut ynda u la ïap bad poi ha Lum Jingtep !!!

Ha ka dustur (barim) hiar pateng jong ngi sha ka kmie kane ka juk ba mynta bunsien u Rangbah u shah ïalam kylla ha ka kynthei bad hap leit shong bad sah sha ïing ka tnga ne kiaw jong u hynrei kaba phylla pat ba ngi la bud tynneng pat ïa ka aiñ kordit menkpa (Domestic Violence Act) kaba ïahap bad ïadei dur kyrpang bad kito ki jaidbynriew kiba ïaid da ka rukom hiar pateng na u kpa. Haei keiñ kata ka Hok U Shynrang Khasi ?

Mynta pat haba ngi ïa phai sha ka liang ka spah-ka phew bad ka jaka-ka puta, ha ki snem kiba la leit noh lada ym ai bhah lang ïa ki khun shynrang ruh ym da pher eh namar ka kam-ka jam kane kyrhai. Hynrei ha kane ka juk mynta pat, ka kam sorkar lei ym long shuh ban ïa khmih lynti, wat ha ka kam khaïi pateng la jynjar shikatdei eh bad la tyngkhuh mawsiang. Haba u shynrang khasi u mut ban seng ka kam lajong ha ka khaïi – ka pateng nyngkong nyngshap eh u hap pyrkhat ïa ka baiseng (investment), naei keiñ yn ïoh ïa kata ka baiseng? Lada u mut ban leit sha bank pat, naei keiñ un ïoh kata ka jaka-ka puta ban buh bynda ???

Bun ki shynrang Khasi bym pat ïeng ha la ki jong ki kjat, ki kwah ban ïoh bynta lang ïa ka khyndew ka shyiap ne ka spah ka phew ka ban long kum ka baiseng ha ka ban seng kam (business) lajong hynrei bun ki sngew lehraiñ, ym sngewhok bad sngewpoh ban pynpaw ïa kata namar ba baroh shi-katta u shynrang Khasi u la shah pyn-khyllew bad pynbiej naduh ba dang kha da ‘U Rang Khat-ar-bor’ hynrei phewse um tip ba ‘Ka Iktiar U Rang Khatarbor’ la Sloit da ki dohlieh naduh mynno !!!

Ha kane ka dustur kynsha ne khyllah, nga ïohi ba ïa u shynrang la pynlong kynthei bad ïa ka kynthei pat la pynlong shynrang. Nalor kata, kane ka dustur ka la pynlong lyngkar bad pynjot bun ki shynrang Khasi  na kata ka daw kham duna ne kham niar phin shem ki shynrang ba tipbriew-tipblei namar ha kane ka dustur kynsha ngin ïohi bad shem ‘The Strong will live the weak will die’ (Kiba khlain ki im, kiba tlot ki lyngkar ki buaid jawsheh, ki ringswai bad ki ïap).Nalor ba u Rangbah Khasi ym ïoh ei ei ha ka spah ka phew ne ka jaka-ka puta hynrei haba u ïa-phet pat bad ka tnga ne haba u shah beh u hap siew ïa ka bai bam khun (Maintenance) man la u bnai, naei keiñ yn siew lada um biang ka kamai-ka kajih. Ngi ïaid bad bud da ka dustur lajong ba khongpong bapher hynrei ha ka por ïapoikha – poiman pat ki teh saikhum ne teh lakam ïa u Rangbah Khasi  ha ka sngi ïakyntiew kurim da ka Aiñ ba shu shim ne bud tynneng na kiba ai jait kpa (Patrilineal System) !!! Haei keiñ kata ka Iktiar u Rangbah Khasi ?

Ka Iktiar u Shynrang Khasi  kane ka juk mynta ym don ne ïoh ei ei, u ïoh tang kane kawei bad kata ka dei ka Iktiar jingnang-jingstad (Good Education). Don ki ïing kiba la ai jingnang jingstad ba pura ia u Rangbah Khasi ba phin shem mynta ki la long ki Babu ne Sahep ha ki kam sorkar bapher bapher, don kiba la long Mahajon (Businessman), don kiba la long ki Nongïalam ka Saiñ Hima-Sima (Politicians), don kiba la long Nonghikai Kolej (Professors), don kiba la long ki Engineers, Kontraktor, Doktor, I.A.S. bad kumta ter ter. Wat la ka Jingnang-jingstad ka dei tang kane kawei ka Iktiar ba u Shynrang Khasi u ïoh ha kane ka juk mynta hynrei don ki ïing-ki sem kiba phah pule ne buh skul ïa u tang dep rukom, don ki shynrang ki bym kwah leit skul shuh ruh, ki ïing ki sem kim ju pynbor ki ong ‘u mat dep shato sa ïa u shynrang briew, u ba hap leit ha kawei ka sngi sha ïing ka briew’ !!! Kane ka pynshisha na ka jingbuh jing-kynmaw (record) ïa ki khynnah shynrang ba pep skul noh shipor (school dropped out students). Ha ka jingshisha dei ban ai Jingnang Jingtip, Jingstad Kot bad Jingstad Pyrthei, Jinghikai bad btin lynti bha ïa ki khun shynrang namar um im tang ha ïing ne phyllaw, hynrei u dei u ba shang makia, uba shang sharum uba shang shaneng, uba shang shane shatai, u poi ka mihngi u poi ka sepngi, u ïoh ki paralok ki jait pa ki jait, uba bha ruh uto, uba sniew ruh uto, te namar kata ka daw haba ym don ne ym biang ka jing-btin lynti u poi sha ka jingjot namar ka jing-hikai bad ka jingbtin-lynti ka dei kaba kongsan tam ba u Stad pyrkhat bakhraw ki Greek u Pluto u sa ong, “Better be unborn than untaught, for ignorance is the root of Misfortune.” (Kham lah ne bha shibun ban nym kha ban ïa ka ban nym ïoh Jinghikai ne Jingsneng-jingkraw, namar ka Jingbiej dei ka tynrai jong ka Jingshempap).
Don katto katne ki shynrang namar ka jingsngew sarong jingbiej ne shah pynthame ne shah pynkhyllew kum uta ‘U RANG KHAT-AR-BOR’ ki lehraiñ ban ïoh bynta na ki kmie ki kpa ne na ïing na sem hynrei kaba phylla bad danda pat ka long ban tuh, kjit ne bamsap na kut ki lad ne kabu ksiar pat, kim lehraiñ ne salia. Ki ïing ba don ba em nga kyntu bad sngew ba ki dei ban ai bynta lem ïa u Shynrang ne Rangbah Khasi lym kumta kan wanrah ka jingma ka bakhraw shikatdei eh, namarba bunsien ka ju jia ha man ki khyllipmat ne ha bun ki khep ba u bym ju ïoh bynta ei ei na ïing lajong u shna pisa ne bamsap na shabar na man ki kam ki jam. Ngi ïohi jan man ka sngi bun ki kynthoh ne ud ha ki kot khubor, ki T.V. , ki youtube bad ha kiwei-kiwei ïa ka jingjur ka bamsap ha ka jylla jong ngi hynrei kata kam ïarap, kam myntoi bad don jingmut eiei katba ngim pat leh eiei shwa halor kane. Husiar ! bad to tip ruh ba wat kiba la don spah lypa ruh ki dang bamsap sa u bym don eiei lei-lei te ym long ïakren !!! Bad khamtam lei ha kane ka Dustur 7Trep 7Skum ba mynta U Shynrang uba don pisa u don Iktiar, u bym don pisa ym don ba ñiewkor ïa u. Wat la U Shynrang Khasi u kham ieid kham bun ïa la ka Ri bad la ka Jaidbynriew haba ïa-nujor bad ka kynthei (ka kynthei pat ka ieid kham bun ïa la ka family), hynrei katno eh keiñ un lah ieit ïa la ka Ri bad ka Jaidbynriew haba ïalade pat thylli !!!

Ha kane ka dustur khyllah, don bun ki Shynrang ki bym don ka jaka shong neh kaba janai ne thikna. Ka lyngkor kaba khia la pynkup ha u la ka dei ha ïing kmie, ha ïing lok, nangta de ka kam shnong-kam thaw, kam Hima-Sima dei na kata ka daw phin shem u shynrang ne Rangbah Khasi ba shisha u hap trei shitom kham bun ban ïa kiwei pat ki shynrang jong kiwei pat ki jaidbynriew. U Shynrang Khasi katba u dang sah ha ïing kmie, bunsien u dang long kum u Khun Syiem, u dang don la ka bor ne Iktiar ban tuklar ha bun kiei-kiei (wat lada ym dei ha baroh) hynrei u tang shu la leit sha ïing lok ne shah ïalam sha ïing ka kynthei ka jingim jong u bad ka Iktiar ka la pher bak-la-bak kum ka Bneng bad ka Dujok, namar ha ïing ka lok ym ïoh ban tuklar ne korbar (interfere) ne ban shim ïa ka Rai (Decision) ha bun kiei kiei, u lah tang ban shu pyni, kdew ne ai jingmut (Suggest) namar hangta ka kynthei ka dei ‘KA KYNRAD’ ma u pat u dei tang ‘U SHONGKHA’ ne ‘U BRIEW NABAR’. Ka jingim halade u sngew ym don jingmut, u lynga-u pisa, u ieh lok kawei hadien kawei, u leh be-i-jot ïa ka kynthei ka khynnah, u shu dih sat, u ieh khun rei, u buaid tanglang, u dom u bitar, u pynjot ïalade u pynjot ïa kiwei, u pynjot ïa ka imlang ka sahlang. Da ki hajar-hajar ne bun bah (Ym mut pat baroh) ki Shynrang ne Rangbah Khasi ki dung ne pynïap ïalade man la ka sngi da ‘U BITOR KYIAD’ bad phi ngeit ruh ne em ba KA JINGDIH KYIAD KA DEI KAWEI NA KI DAK BA PAW JONG KA JINGÏAM U SHYNRANG 7TREP 7SKUM, na kata ka daw ngi ju ïohsngew na ka por sha ka por ïa ka kyntien kaba ju ong ‘U ÏAP JNANG PLASTIK’ ne ‘U ÏAP NAMAR U SHAH DUNG BITOR’!!!

Te lada ong tang shi senten ha kane ka jaidbynriew jong ngi, ngi ïohi shai kdar ba ka lait thied sohpet, kata ka mut ka Iktiar u Rangbah ka la lip-rong shikatdei eh. Te nalor ba ka la lip-rong bad la tlot ha ka jaka ba ngin nang pynkhlaiñ ne maramot, ki nongshna aiñ kiba don ha ka bor ki nang ïuh roit bad pyntlot bor shuh shuh da ki Aiñ thymmai kum, ‘KA RAPIING, ka TANGJAIT bad YM SHAH AI JAIT KPA’ kiba la dep pynlong aiñ da ka KHADC ha ka 25 Tarik u Rymphang 2005. Ki kyntien U Aesop ki ong, “Wat u syiem ruh haba la sloit noh ïa ka Iktiar u kylla Riewmadan.” Te ngi lei ki Shynrang Khasi ngi la dei lypa ki Riewmadan, phin sloit sa ïa kita ki Iktiar, ngin kylla shuh ki Riew aïu keiñ? Haba don ki pakhang shnong, pakhang kali, bandh, bad kiwei kiwei, baroh baroh khamtam ki Nongïalam Sain Hima-Sima ki ïa pyrkhat ïa ka jingeh bad jingshem lanot ki riewmadan hynrei haba ki ïa shna aiñ pat, ki pyrkhat tang na ka kyrdan (Standard) lajong. Hato kata ka long kaba shong ñia? Balei ngi klet ïa ka phawar kaba ong, “A man is a wolf to man.” (U Shynrang U dei U Nongshun jong U Shynrang).

Bun ki lehraiñ ban ang la ka shyntur ne kren ïa kane ka phang namar ba shah pynkbum ne shah kynnoh bishni bad kwah spah rhah naba kim sngewthuh ïa ka aiñ longbriew-manbriew ne ka long shynrang ka long kynthei ne ka bynta kaba U Blei u la buh bad kim nang ban dawa ïa la ka Hok-ka Burom. Bun ki kynthei ne ki longkmie hangne phin shem khamtam phin ïohi bha ha Iewduh, pyllun ka Motphran, Jaintia Hills bad kylleng – kylleng ki Iew shnong bapher-bapher ka jylla ki hap trei shitom kham palat ban ïa kiwei kiwei ki kynthei jong kiwei pat ki jaidbynriew namar ba tlot u Rangbah. Ngim dei ban klet lano lano ruh ba wat ka sim ruh ka donkam 2 (ar) tylli ki thapniang ban her, hynrei hangne pat ha ka Ri jong ngi, ngi pyrshang ban pynher ïa ka sim kaba khlaiñ tang kawei ka thapniang. Ngi pynkhlaiñ tang ka thapniang kynthei, ngi leh klet bad ngim kheiñ snep ïa ka thapniang shynrang ne Rangbah, ka sim kaba khlaiñ katno katno ruh, katno jngai eh ka lah ban her haba khlaiñ tang kawei ka thapniang? Lada u Rangbah u tlot ka ïing ka tlot, lada ka kynthei ka tlot ka ïing ka tlot, namar man la ka thliew ïing don KA KYNTHEI bad man ka thliew ïing don U SHYNRANG.

Te wat la ngim lah ban phai dien biang sha ka mynnor, namar ym shym la don jingthoh jingtar kaba thikna, hynrei ngi donkam ban shim khia tyngeh bha ïa kane ne leh ei ei ym ba ngin shu khnium shi khnium halade shimet ne sharieh sha kiar ne ap ïa ka Sorkar ne ïano ïano ba kin leh eiei na ka bynta jong nga jong phi halor kane ka dustur. Ha ka jingwadbniah, la sngewthuh shai thikna ba ngi donkam shikatdei eh ba ngin saiñdur thymmai noh ïa ka Iktiar U Shynrang ne Rangbah Khasi da ka Jinghikai ne Lynti ne Sainpyrkhat  jong ka Seng Syngkhong Rympei Thymmai (SRT) ne ba ju tip kum ka Seng Ai Jait Kpa. Kane kam mut pat ban leh beiñ ia ki kynthei ne ban pynlong thma hapdeng ki kynthei bad ki shynrang hynrei to tip ba ka jing ïoh jait sha ka kmie ka long pynban ka jingtynrong shuh shuh ha ka ïa ka lyngkor kaba khia kaba ha ka jingshisha U Blei u la buh bad bynta ïa u shynrang ban kit ban bah ïa ka jait ka khong. Katkum ka aiñ jong U Blei bad ka jinghikai ka SRT u Shynrang u dei ban wanlam ïa ka Kynthei sha ïing lajong ne u lah ruh ban shongwai la kajong. Dei hangta ba u shynrang un long U KYNRAD (A KING) bad ka kynthei pat KA KYNRAD (A QUEEN) bad kan sa ïahap ruh ban ong ïa ki kyntien ba ju ong, “Man is the Head and Woman is the Heart of the family.” (U Rangbah u dei u khlieh jong ka ïing ka sem bad ka kynthei pat ka dohnud  jong ka). Ka SRT ka burom ïa ki longshwa hynrei ka kham pyrkhat pat kyrpang ne kren bunsien na bynta ki longdien ne kiba dang khie – dang san (fresh flowers) namar ka ktien U Riewstad ruh ka ong, “You can’t teach an old dog new tricks.” (Phin nym lah ban ai jinghikai ki buit bathymmai ïa u ksew ba la tymmen). Katkum ka constitution jong ka SRT, ki kmie ki kpa ki dei ban ai spah ai phew mar katjuh ïa ki khun kynthei bad shynrang khlem da pynnoh shiliang ïa ka tarajur ïano ïano ruh. Haoid nga sngewthuh ba kane ka dustur rim ka la pynjot, pynsakma ïa bun ki shynrang bad nga tip bad thikna ba ïa mynta hi yn don beit katto katne ki ïing ki sem ki ban tieng bad sngew khohnioh mynsiem ban ai spah ïa u shynrang ne Rangbah Khasi-Pnar ba ïoh u pynjot, pynduh, khalai, die ne pyn-bi-jai-ei. Em, da lei lei yn nym long kumta, ong ka SRT lada ai ïa ka spah-ka phew ne ka jaka-ka puta ryngkat-ryngkat bad ka Jingstad bad Jinghikai bajanai (Good Education) namar ym don hi keiñ ba kwah ban ai spah ha u briew uba biej !!!. Kane ka kam bakyntang jong ngi kan ïaid suki-suki bad ïa kito kiba thmu ban leh beiñ, ban shoh ban dat ïa ki kynthei ki khynnah ym don jaka ne jingkhang ïa ki ba kin ïoh rung sha ka Seng. Ha ka Dustur  Ai jait kpa ka kynthei ka ïaryngkat bad u shynrang hynrei da kawei pat ka rukom namar ki don la kajong- kajong ka bynta bad Iktiar kiba U Blei u la buh kum ka nuksa, ‘Ka Kmie ka dei ka dei kaba ai (kyrpang) Jingieid, U Kpa pat uba ai (kyrpang) Jinghikai bad sa kawei de ka ktien kaba ju ong, “Men make houses and women make homes.” Ha ka por mynshuwa khyndiat nga shu kwah ban pyntip ba ki don katto katne ki briew (Social Reformers) ne ki Seng ba ïa-syr-iem kum ka SRT kiba mut ban pynkylla ne pynjanai bad pynduh noh ïa ka dustur thang thei ïap lok ki Hindu ba ju tip kum ka ‘SATI’, hynrei don bun ki Riewngeit Hindu ki pyrshah bad ki phawar pynban da ki kyntien kiba ong, “When you are at Rome, do as the Romans do.” (Haba phi don ha Rome leh kum ki Nong-Roman). Nangta de, lada yn jin da la kha ïa u Raja Ram Mohon Roy bad Dr. Ambedkar ha kane ka spah snem ba mynta ruh nga thikna ba kin dang ïai pyrshah hi ïa bun ki Dustur khyllah ne jingleh ha ka niam Hindu kum ka dowry, ka jingkheiñ jait bapoh bakhraw (caste system), ka jingpynïap ïa ki khyllung kynthei (female infanticide) bad kiwei kiwei bad nga ngeit ruh ba ha kito pat kiba kwah ban pynneh ne mane Blei ia ka Dustur ki lah ban kynnoh ne sin ne pynduh mynsiem ïa ki da kaba ong ba u Raja Ram Mohon Roy bad u Dr. Ambedkar ki long kum uto u myrsiang ba la shah dain tdong uba kam ba u sngew pyngngad eh kat kum na ka jingïathuh khana ‘Ki Phawer U Aesop.’ Te ngi ruh ki dkhot ka SRT ngi lah ban shah kynnoh kum kita ne da kiwei pat ki jingshah kynnoh ne sin kiba harukom hynrei ngim dei ban sngew phylla ne duh mynsiem hynrei ngi dei ban nang jam shaphrang bad ban nang ïai iakhun tyngeh ïa kane ka Dustur  kaba long ka Nongshun jong ngi iwei pa iwei bad ai kane ka jingpynjanai (Reformation) ka Syngkhong Lamphrang Rympei Thymmai kan ïaid suki suki namar ka ktien ruh ka ong ba wat, “Ia ka Hima Rome ruh ym shym la tei ha ka shisngi.”

Nalor kata, ngim dei ban sngewlyngngoh ruh ba don hi ki ban pyrshah ia ka jingai jait ha u kpa ne Rangbah namar ba ki pyrkhat ba kata ka mut ban pynkylla ïa u mawkhrum ne ka dustur u longshuwa-manshuwa, hynrei to tip ba ngi kiba ai jait kpa ngim dei tang ‘KI KHASI’ hynrei ngi dei ‘KI KHASI PAKA’ namar ba ngi ki paid 7Trep 7Skum kulong kumah (originally) shuwa ban rem thma ngi dei kiba ai jait kpa ym dei ba ngi shu tynneng ïa ka dustur dkhar ne phareng. Te shwa ba ngan pynkut nga kwah ban ong ba ym don mano mano ruh ba lah ban pynkylla ïa phi lait tang phi dalade hi !!! Te lada phi kum ki nongpule phim dei iwei napdeng kiba la buh lypa ïa ka mynsiem pyrshah ïa ka Syngkhong Rympei Thymmai na kano-kano ka daw, to wad ïa ka Jingshisha da kaba pule, eksamin ne kylli na ki Riewshemphang Ka Syngkhong Rympei Thymmai ym na u luk u lak ne paidbhur bad to bishar da ka bor Jabieng bakynsai tam (most Precious Gift) ba U Blei u la ai ïa phi bad nga pynkut noh da ki kyntien jong u Riewstad ban ïa puson janai kiba ong kumne: “MANY RECEIVE ADVICE, ONLY THE WISE PROFIT FROM IT.” (BUN KIBA ÏOH PDIANG ÏA KA JINGHIKAI NE JINGSNENG-JINGKRAW, HYNREI TANG KIBA STAD KIBA MYNTOI NA KA).

U BAH ALEXANDER   BASAIAWMOIT

PYNTHOR  SAWMER,UPPER  SHILLONG