Ka Iktiar U Rangbah Ha Ka Longiing Khasi Ka Juk Mynta
“OBSERVATION IS THE BEST TEACHER”
Ka IKTIAR ka mut ka bor (Power/Authority), ka pher shikatdei eh na ka kyntien ba ngi ong ‘Ka Kamram’ (Duty) bad na ka kyntien ‘Jingbahkhlieh’ (Responsibility). Ka Iktiar u Shynrang ne u Rangbah Khasi ha ka Mynnor dei kaba la suit la shor bad pynkup bor da U longshuwa manshuwa jong ngi. Ka jaidbynriew 7Trep 7Skum mynshuwa ka long kaba kynsai ne kyrpang shisha namarba ka kheiñ ïa ka rukom hiar pateng ne ai jait na u kpa (Patrilineal System) kulong-kumah (Originally) hynrei hadien ka jingshah rem thma pat ba bun ki shynrang ki la ïap. Te ha ka jingkulmar jingmut don kiba ai jait sha u kpa, hynrei ba bun pat ki la ai jait noh sha ka kmie. Paralok, ki don katto katne ki sabut ba ngi ai kpa kulong kumah , kawei na kita ka dei na ka kot u Bah Donbok T. Laloo (uba la don ha duwar Iing U Blei) uba la Ia īoh state award ia ka jingtrei shitom bad jingwad bniah jong u ia ki riti dustur bad ki khanapateng jong U Khasi Khara, ka kot jong u kaba kyrteng “Ki paju lyngkot”, (ka lynnong 7 ka sla 42) bad dei halor kata ka nongrim ne daw ngi sa mih ruh ka kyntien shongkun ‘PA-TENG’ . U Bah Pynshai S Keri, B.Com, D.C.E. uwei na ki officer ka Sorkar ka Meghalaya u la thoh shaphang ka jingpynkylla ia ka shim jait khein jait na u shynrang sha ka kynthei ha ka kot jong u kaba kyrteng “THE KHASIS AND THEIR MATRILINEAL SYSTEM” (ha ka lynnong kaba 4 ka sla kaba 8). U thoh kumne, “…One Khasi ruler, (late) Olim Sing Syiem of Khyrim Syiemship once said that the Khasis had practiced patriliny prior to the existing matriliny.” Nangta u Professor B. Pakem uwei na ki khlur ka Ri Khasi, uba la long u Vice Chancellor jong ka N.E.H.U. ruh u kyrshan ia kane kajuh hi ka phang. Ngi dei ban wad bad tip ïa la ka Tynrai bad katkum ka History la thaw ia ka District Council ruh ban pynneh ïa ka Dustur Tynrai (ym ïa ka Dustur rim) bad U Nongsaiñdur jong ka Sixth Schedule ne ki District Council u dei U Rev. James Joy Mohon Nichols Roy bad ngim dei ban klet lano lano ruh ba une ruh u dei uba ai jait ïalade sha u kpa, kata ka mut une u Rangbah ruh u ïaid bad burom ïa ka Dustur Tynrai.
Paralok, to tip ba Ngin nym lah ban bishar bad sngewthuh shai ïa ka Iktiar U Rangbah ha ka longiing Khasi jong ka juk mynta lada ngin nym ïakhmih bad bishar khyndiat ha la ka bor sngewthuh ïa ka Iktiar U Shynrang ne Rangbah Khasi ha ka mynnor. Te katkum ka jingwad jingtip la shem ba ha ka mynnor bunsien u shynrang u shong kurim ïa ka briew kaba na kajuh ka jaka , ka shnong ka thaw ne ka Hima namar hyndai-hynthai ka kali (Vehicles) kam pat don ne poi ha kata ka por. Katkum ka dustur ha kata ka juk u shynrang ha kata ka por u leit ïing briew tang da miet da miet, tang shu la kynjat shai pat u la wan phai noh sha ïing kur bad kaba phylla tam ha kata ka por ka long ba u kñi u long u khlieh jong ka kur ka jait bad ka ïing ka sem kur lajong bad u long ruh u nongbsa ïa ki khun jong ka hymmen ka para. Namar ba ka jingbsa ïa ki khun kam dei ka Kamram u kpa, u kpa u kylla long tang u tnga uba shu leit sahkai hateng – hateng. Kumta u tnga (u kpa) ym long u dkhot jong ka ïing ka tnga jong u hynrei u dei tang ‘U SHONGKHA’, ne ‘U THAWLANG’ bad ïa kane la pynskhem ruh da ka kot kaba kyrteng “THE KHASIS” ba la thoh da U Major P.R.T. GORDON kaba u la thoh palat shispah snem mynshuwa. U Rangbah Khasi ha kata ka por, ym ju sngewpher ne phylla ruh ïa kata namar ha kata ka por, baroh baroh ki ïa ïaid da kata hi ka rukom ne lynti; u im, u shong, u sah, u trei, u bsa ha ïing kmie. Na kata ka daw phin shem ba u Kñi ne u shynrang Khasi ha ka mynnor u kham ieid bha ïa ki pyrsa ban ïa ki khun namar u sah, u im, u bam bad ki bad ban ai pateng ïa la ka Iktiar long syiem man syiem ne ïa la ka kam khaii pateng (Business) la jong sha ki pyrsa ym khohnioh mynsiem ne pyrshah ne sngewpher ne don jinglyngngoh ei ei. U Rangbah Khasi mynshwa ym ju leit ïing briew ne ïing lok ne ïing kiaw kum kane ka juk khyllah mynta namar ba ha ka ïing la jong ne ïing kmie dei u shynrang ne Rangbah u ban kit ban bah ïa ka khia – ka shon jong ka kur ka jait. Lada dei lei u khun nyngkong jong ka ïing ne kur, dei ma u kum u Kñi rangbah (Maternal Uncle) u ban peit ïa ka khyndew ka shyiap, ka khlaw- ka btap, nangta ha ka kñia – ka khriam u hap ban pyndep kat kum ba la pynkhamti ïa u da ka jait-ka khong. Dei ma u ban sneng ban kraw ïa ki para bad pyrsa, u dei ban ai ka jinghikai kaba bha ïa ki ban kamai ïa ka hok bad kum u Kñi Rangbah u hap ban long u ksiang ha ka jingïateh ktien bad ha ka jing-ïakyntiew-kurim. U shynrang ha ïing kmie ha kata ka por u don ka jinglong trai wat ïa ka khyndew-ka shyiap jong ka ïing ka sem ne ka kur wat la kam dei pat jong u shimet. Ka la dei ka kynja ‘Iadeilang’ (Joint Ownership) ha ka liang ka ïing ka kur jong u. Hynrei ka Iktiar u Rangbah Khasi kum u kpa ym da don ei ei eh ha ïing lok ne ha ïing kiaw, hangta u dei tang ‘U SHONGKHA’ namar hangta la don da uwei pat u kñi jong kata pat ka ïing ka sem uba dei u khlieh duh ka ïing ne kata ka kur ka jait wat la uta ruh u dei hi u Shynrang ne u Rangbah.
Te mynta pat haba ngi ïa khmih bad bishar bniah naduh ba wan ki nongwei ne dohlieh sha kane ka Ri jong ngi haduh kane ka juk mynta haba ïa-nujor ka Iktiar u Shynrang Khasi ka la ïapher ka Bneng bad ka Khyndew.Ia ka Iktiar u Shynrang Khasi la sliah nyngkong-nyngshap eh da ki dohlieh kiba wan shynshar ïa kane ka Ri ba ieit jong ngi. Ki la bthat jubor ïa ka Iktiar u Kñi bad pashat tylli mlun ïa ka spah ka phew, ka jaka puta baroh sha ka khatduh da ka buit ‘Divide and Rule Policy’ ka jong ki. Ki Khasi ha kata ka por baroh ki la kulmar biang thlim sa shisien, shano keiñ ka lynti ban jam kano pat ban kiar namar ba la ngat ha ka shrip buit arsap ki dohlieh. Naduh kata ka por ka Iktiar u Shynrang bad ka Dustur Khasi-Pnar ka la hiar arsut bad suki-suki ngi jan uwei pa uwei u 7Trep 7Skum uba don ha ki niam bapher-bapher ngi la ïa bud bakla da kaba ïaid da ka dustur khyllah kaba pynjem daw bad pynjemrngiew ha kaba u shynrang u la leit sah syndon pluk ha ïing ka kynthei bad kata ka dustur ‘leit ïing briew U Shynrang’ ha ka jingshisha kam dei kaba la suit-la shor da ki longshwa-manshwa jong ngi. Lada ngi ïa phai sha ka long ïing kaba mynta, u Shynrang ne U Rangbah uba pdiang bad mynjur ban leit sah sha ïing ka lok ne kiaw ngi shem ba ym lah bad ym dei shuh u khlieh (Head) jong ka ïing ka sem lait noh iwei – ar kiba kamai Hati.
Ka Iktiar u shynrang Khasi la u dei u khyllung, u khynnah, u samla, u rangbah ne u tymmen ym don shuh u la shah sloit la sah sa tang ki Kamram (Duty) bad ki Jingbahkhlieh (Responsibilities). U Shynrang ne u Rangbah 7Trep 7Skum ym don Iktiar ei ei shuh mynta ha kane ka juk, la kum u Kñi ka Iktiar jong u ka la hap ha madan, mynta u la shu long tang kum u ‘Mama’ (wat ïa u khar shana ha lynti syngkien ruh ngi ong ‘Mama’) uba wan kai sha ïing kur hateng-hateng, kane ka jia naduh ba u la hap mih ne shah pynher na la ïing ban leit iing briew; la kum u kpa pat u dang ïai syr-iem hi tang kum ‘U SHONGKHA’ ne ‘U BRIEW NABAR’ kata ka paw bha ha ka por ba ïap kloi ka lok jong u, u hap wanphai noh sha ïing kur. Hynrei kaba kham i pang met eh ka long ba wat ki khun rit ruh haba jia kumta, bunsien ym ïoh rah, u hap ai sha ïing kur ka lok ka jong u, u ïoh ban ri ma u tang lada ki ai ne kim lah bsa. Kane ka pynkynmaw ïa nga ïa phi ba ha ka dustur ba sngewtriem jong ki Hindu mynshuwa ba ju tip kum ka ‘SATI’. Katkum ka dustur ‘SATI’, haba u kpa u ïap noh, ki khun ki duh lang ïa ka kmie. Nga tharai phi tip ïa kata, ha ka dustur Khasi jong ngi pat haba ki khun ki dang rit ki duh noh ïa ka kmie kata ka mut ka ïap noh, ki duh lang ïa u kpa ruh namar u la hap ban mih noh na kata ka Iing marwei, ym don hok ban rah lang ïa ki khun namar kim dei ki kur ki jait ki jong u !!! Hato kata ka dei ka Iktiar u shynrang Khasi ?
Bun ngi ki Paid 7Trep 7Skum ngim pat sngewthuh bad ngi kulmar jingmut (confuse) bha ïa ka kyntien ‘Ka Kamram’, ‘Ka Jingbah khlieh’ bad ‘Ka Iktiar’. U Rangbah Khasi kane ka juk mynta ym don Iktiar shuh kumba nga la batai, u don kyrhai tang ki Kamram bad ki Jingbahkhlieh kiba bun ha ïing kmie bad ïing lok. Wat ka kmie haba la ïap noh u tnga (u kpa ki khun) jong ka, ne ka la beh ne u la phet hi kam lah ban long kmie bad kpa ïa ki khun jong ka ha kajuh ka por wat haba dang dei tang kawei ka tnum ïing, kumno keiñ ngin leit khmih lynti ba u Rangbah Khasi un lah ban peit, ban bishar ne pyndep ïa ki kamram bad jingbahkhlieh ha ïing khun bad ïing kur kata ka mut ha ar tylli ki ïing ba bun na ki ha kane ka spah snem ba mynta kawei sha Mihngi kawei sha Sepngi ba u Stad wad bniah u sa ong, “A man cannot serve two masters.” (U briew un nym lah da lei lei ruh ban shakri Ar Kynrad). U Syiem Nepal ba mynta u dang don hi katto katne la ka Iktiar wat la ym don shuh ka Hima hynrei kaba khyllah pat ka long ba u Rangbah Khasi-Pnar jong ngi pat u don 2(ar) tylli ki Hima kata ka mut ka ïing kmie bad ka ïing lok ban pyndep ïa ki kamram bad ki jingbahkhlieh hynrei khlem ka bor ne Iktiar pat !!! Haei kata ka Iktiar u shynrang Khasi ?
Don tang khyndiat eh ki ïing kiba u Rangbah u long shisha kat uta u Rang Khat-ar-bor. U don ka Iktiar ban tuklar, ban korbar, ban sneng ban sympat ïa la ki khun, ban hikai ïa ki ïa ka lynti ban kamai ïa ka hok. Don ki ïing kiba u Rangbah u la phet sha ïing kur, don ki ïing ba u Rangbah u don tangba uba buaid jawsheh, don ki ïing kiba u Rangbah ym don shuh u la shah beh, don ki ïing kiba u Rangbah u la ïaphet bad ka tnga bad u shu leit peit khun hateng hateng. Te bunsien ki ïing kiba jot mih ruh ki khun kiba jot, te haba ym don Rangbah (u kpa) uba dei ban long u nonghikai nongsneng-nongkraw bakongsan tam, ki ban jot nyngkong eh, dei ki khun shynrang kiba shang makia ka shnong ka thaw, ka lum ka wah. Nalor kata, Ha ka spah ka phew ka ïing ka sem u shynrang ym ju ïoh eiei, ha ka jaka-ka puta ym don hok eiei, u ïoh khyndew khatduh khatwai 6(hynriew) la 2(ar) phut ynda u la ïap bad poi ha Lum Jingtep !!!
Ha ka dustur (barim) hiar pateng jong ngi sha ka kmie kane ka juk ba mynta bunsien u Rangbah u shah ïalam kylla ha ka kynthei bad hap leit shong bad sah sha ïing ka tnga ne kiaw jong u hynrei kaba phylla pat ba ngi la bud tynneng pat ïa ka aiñ kordit menkpa (Domestic Violence Act) kaba ïahap bad ïadei dur kyrpang bad kito ki jaidbynriew kiba ïaid da ka rukom hiar pateng na u kpa. Haei keiñ kata ka Hok U Shynrang Khasi ?
Mynta pat haba ngi ïa phai sha ka liang ka spah-ka phew bad ka jaka-ka puta, ha ki snem kiba la leit noh lada ym ai bhah lang ïa ki khun shynrang ruh ym da pher eh namar ka kam-ka jam kane kyrhai. Hynrei ha kane ka juk mynta pat, ka kam sorkar lei ym long shuh ban ïa khmih lynti, wat ha ka kam khaïi pateng la jynjar shikatdei eh bad la tyngkhuh mawsiang. Haba u shynrang khasi u mut ban seng ka kam lajong ha ka khaïi – ka pateng nyngkong nyngshap eh u hap pyrkhat ïa ka baiseng (investment), naei keiñ yn ïoh ïa kata ka baiseng? Lada u mut ban leit sha bank pat, naei keiñ un ïoh kata ka jaka-ka puta ban buh bynda ???
Bun ki shynrang Khasi bym pat ïeng ha la ki jong ki kjat, ki kwah ban ïoh bynta lang ïa ka khyndew ka shyiap ne ka spah ka phew ka ban long kum ka baiseng ha ka ban seng kam (business) lajong hynrei bun ki sngew lehraiñ, ym sngewhok bad sngewpoh ban pynpaw ïa kata namar ba baroh shi-katta u shynrang Khasi u la shah pyn-khyllew bad pynbiej naduh ba dang kha da ‘U Rang Khat-ar-bor’ hynrei phewse um tip ba ‘Ka Iktiar U Rang Khatarbor’ la Sloit da ki dohlieh naduh mynno !!!
Ha kane ka dustur kynsha ne khyllah, nga ïohi ba ïa u shynrang la pynlong kynthei bad ïa ka kynthei pat la pynlong shynrang. Nalor kata, kane ka dustur ka la pynlong lyngkar bad pynjot bun ki shynrang Khasi na kata ka daw kham duna ne kham niar phin shem ki shynrang ba tipbriew-tipblei namar ha kane ka dustur kynsha ngin ïohi bad shem ‘The Strong will live the weak will die’ (Kiba khlain ki im, kiba tlot ki lyngkar ki buaid jawsheh, ki ringswai bad ki ïap).Nalor ba u Rangbah Khasi ym ïoh ei ei ha ka spah ka phew ne ka jaka-ka puta hynrei haba u ïa-phet pat bad ka tnga ne haba u shah beh u hap siew ïa ka bai bam khun (Maintenance) man la u bnai, naei keiñ yn siew lada um biang ka kamai-ka kajih. Ngi ïaid bad bud da ka dustur lajong ba khongpong bapher hynrei ha ka por ïapoikha – poiman pat ki teh saikhum ne teh lakam ïa u Rangbah Khasi ha ka sngi ïakyntiew kurim da ka Aiñ ba shu shim ne bud tynneng na kiba ai jait kpa (Patrilineal System) !!! Haei keiñ kata ka Iktiar u Rangbah Khasi ?
Ka Iktiar u Shynrang Khasi kane ka juk mynta ym don ne ïoh ei ei, u ïoh tang kane kawei bad kata ka dei ka Iktiar jingnang-jingstad (Good Education). Don ki ïing kiba la ai jingnang jingstad ba pura ia u Rangbah Khasi ba phin shem mynta ki la long ki Babu ne Sahep ha ki kam sorkar bapher bapher, don kiba la long Mahajon (Businessman), don kiba la long ki Nongïalam ka Saiñ Hima-Sima (Politicians), don kiba la long Nonghikai Kolej (Professors), don kiba la long ki Engineers, Kontraktor, Doktor, I.A.S. bad kumta ter ter. Wat la ka Jingnang-jingstad ka dei tang kane kawei ka Iktiar ba u Shynrang Khasi u ïoh ha kane ka juk mynta hynrei don ki ïing-ki sem kiba phah pule ne buh skul ïa u tang dep rukom, don ki shynrang ki bym kwah leit skul shuh ruh, ki ïing ki sem kim ju pynbor ki ong ‘u mat dep shato sa ïa u shynrang briew, u ba hap leit ha kawei ka sngi sha ïing ka briew’ !!! Kane ka pynshisha na ka jingbuh jing-kynmaw (record) ïa ki khynnah shynrang ba pep skul noh shipor (school dropped out students). Ha ka jingshisha dei ban ai Jingnang Jingtip, Jingstad Kot bad Jingstad Pyrthei, Jinghikai bad btin lynti bha ïa ki khun shynrang namar um im tang ha ïing ne phyllaw, hynrei u dei u ba shang makia, uba shang sharum uba shang shaneng, uba shang shane shatai, u poi ka mihngi u poi ka sepngi, u ïoh ki paralok ki jait pa ki jait, uba bha ruh uto, uba sniew ruh uto, te namar kata ka daw haba ym don ne ym biang ka jing-btin lynti u poi sha ka jingjot namar ka jing-hikai bad ka jingbtin-lynti ka dei kaba kongsan tam ba u Stad pyrkhat bakhraw ki Greek u Pluto u sa ong, “Better be unborn than untaught, for ignorance is the root of Misfortune.” (Kham lah ne bha shibun ban nym kha ban ïa ka ban nym ïoh Jinghikai ne Jingsneng-jingkraw, namar ka Jingbiej dei ka tynrai jong ka Jingshempap).
Don katto katne ki shynrang namar ka jingsngew sarong jingbiej ne shah pynthame ne shah pynkhyllew kum uta ‘U RANG KHAT-AR-BOR’ ki lehraiñ ban ïoh bynta na ki kmie ki kpa ne na ïing na sem hynrei kaba phylla bad danda pat ka long ban tuh, kjit ne bamsap na kut ki lad ne kabu ksiar pat, kim lehraiñ ne salia. Ki ïing ba don ba em nga kyntu bad sngew ba ki dei ban ai bynta lem ïa u Shynrang ne Rangbah Khasi lym kumta kan wanrah ka jingma ka bakhraw shikatdei eh, namarba bunsien ka ju jia ha man ki khyllipmat ne ha bun ki khep ba u bym ju ïoh bynta ei ei na ïing lajong u shna pisa ne bamsap na shabar na man ki kam ki jam. Ngi ïohi jan man ka sngi bun ki kynthoh ne ud ha ki kot khubor, ki T.V. , ki youtube bad ha kiwei-kiwei ïa ka jingjur ka bamsap ha ka jylla jong ngi hynrei kata kam ïarap, kam myntoi bad don jingmut eiei katba ngim pat leh eiei shwa halor kane. Husiar ! bad to tip ruh ba wat kiba la don spah lypa ruh ki dang bamsap sa u bym don eiei lei-lei te ym long ïakren !!! Bad khamtam lei ha kane ka Dustur 7Trep 7Skum ba mynta U Shynrang uba don pisa u don Iktiar, u bym don pisa ym don ba ñiewkor ïa u. Wat la U Shynrang Khasi u kham ieid kham bun ïa la ka Ri bad la ka Jaidbynriew haba ïa-nujor bad ka kynthei (ka kynthei pat ka ieid kham bun ïa la ka family), hynrei katno eh keiñ un lah ieit ïa la ka Ri bad ka Jaidbynriew haba ïalade pat thylli !!!
Ha kane ka dustur khyllah, don bun ki Shynrang ki bym don ka jaka shong neh kaba janai ne thikna. Ka lyngkor kaba khia la pynkup ha u la ka dei ha ïing kmie, ha ïing lok, nangta de ka kam shnong-kam thaw, kam Hima-Sima dei na kata ka daw phin shem u shynrang ne Rangbah Khasi ba shisha u hap trei shitom kham bun ban ïa kiwei pat ki shynrang jong kiwei pat ki jaidbynriew. U Shynrang Khasi katba u dang sah ha ïing kmie, bunsien u dang long kum u Khun Syiem, u dang don la ka bor ne Iktiar ban tuklar ha bun kiei-kiei (wat lada ym dei ha baroh) hynrei u tang shu la leit sha ïing lok ne shah ïalam sha ïing ka kynthei ka jingim jong u bad ka Iktiar ka la pher bak-la-bak kum ka Bneng bad ka Dujok, namar ha ïing ka lok ym ïoh ban tuklar ne korbar (interfere) ne ban shim ïa ka Rai (Decision) ha bun kiei kiei, u lah tang ban shu pyni, kdew ne ai jingmut (Suggest) namar hangta ka kynthei ka dei ‘KA KYNRAD’ ma u pat u dei tang ‘U SHONGKHA’ ne ‘U BRIEW NABAR’. Ka jingim halade u sngew ym don jingmut, u lynga-u pisa, u ieh lok kawei hadien kawei, u leh be-i-jot ïa ka kynthei ka khynnah, u shu dih sat, u ieh khun rei, u buaid tanglang, u dom u bitar, u pynjot ïalade u pynjot ïa kiwei, u pynjot ïa ka imlang ka sahlang. Da ki hajar-hajar ne bun bah (Ym mut pat baroh) ki Shynrang ne Rangbah Khasi ki dung ne pynïap ïalade man la ka sngi da ‘U BITOR KYIAD’ bad phi ngeit ruh ne em ba KA JINGDIH KYIAD KA DEI KAWEI NA KI DAK BA PAW JONG KA JINGÏAM U SHYNRANG 7TREP 7SKUM, na kata ka daw ngi ju ïohsngew na ka por sha ka por ïa ka kyntien kaba ju ong ‘U ÏAP JNANG PLASTIK’ ne ‘U ÏAP NAMAR U SHAH DUNG BITOR’!!!
Te lada ong tang shi senten ha kane ka jaidbynriew jong ngi, ngi ïohi shai kdar ba ka lait thied sohpet, kata ka mut ka Iktiar u Rangbah ka la lip-rong shikatdei eh. Te nalor ba ka la lip-rong bad la tlot ha ka jaka ba ngin nang pynkhlaiñ ne maramot, ki nongshna aiñ kiba don ha ka bor ki nang ïuh roit bad pyntlot bor shuh shuh da ki Aiñ thymmai kum, ‘KA RAPIING, ka TANGJAIT bad YM SHAH AI JAIT KPA’ kiba la dep pynlong aiñ da ka KHADC ha ka 25 Tarik u Rymphang 2005. Ki kyntien U Aesop ki ong, “Wat u syiem ruh haba la sloit noh ïa ka Iktiar u kylla Riewmadan.” Te ngi lei ki Shynrang Khasi ngi la dei lypa ki Riewmadan, phin sloit sa ïa kita ki Iktiar, ngin kylla shuh ki Riew aïu keiñ? Haba don ki pakhang shnong, pakhang kali, bandh, bad kiwei kiwei, baroh baroh khamtam ki Nongïalam Sain Hima-Sima ki ïa pyrkhat ïa ka jingeh bad jingshem lanot ki riewmadan hynrei haba ki ïa shna aiñ pat, ki pyrkhat tang na ka kyrdan (Standard) lajong. Hato kata ka long kaba shong ñia? Balei ngi klet ïa ka phawar kaba ong, “A man is a wolf to man.” (U Shynrang U dei U Nongshun jong U Shynrang).
Bun ki lehraiñ ban ang la ka shyntur ne kren ïa kane ka phang namar ba shah pynkbum ne shah kynnoh bishni bad kwah spah rhah naba kim sngewthuh ïa ka aiñ longbriew-manbriew ne ka long shynrang ka long kynthei ne ka bynta kaba U Blei u la buh bad kim nang ban dawa ïa la ka Hok-ka Burom. Bun ki kynthei ne ki longkmie hangne phin shem khamtam phin ïohi bha ha Iewduh, pyllun ka Motphran, Jaintia Hills bad kylleng – kylleng ki Iew shnong bapher-bapher ka jylla ki hap trei shitom kham palat ban ïa kiwei kiwei ki kynthei jong kiwei pat ki jaidbynriew namar ba tlot u Rangbah. Ngim dei ban klet lano lano ruh ba wat ka sim ruh ka donkam 2 (ar) tylli ki thapniang ban her, hynrei hangne pat ha ka Ri jong ngi, ngi pyrshang ban pynher ïa ka sim kaba khlaiñ tang kawei ka thapniang. Ngi pynkhlaiñ tang ka thapniang kynthei, ngi leh klet bad ngim kheiñ snep ïa ka thapniang shynrang ne Rangbah, ka sim kaba khlaiñ katno katno ruh, katno jngai eh ka lah ban her haba khlaiñ tang kawei ka thapniang? Lada u Rangbah u tlot ka ïing ka tlot, lada ka kynthei ka tlot ka ïing ka tlot, namar man la ka thliew ïing don KA KYNTHEI bad man ka thliew ïing don U SHYNRANG.
Te wat la ngim lah ban phai dien biang sha ka mynnor, namar ym shym la don jingthoh jingtar kaba thikna, hynrei ngi donkam ban shim khia tyngeh bha ïa kane ne leh ei ei ym ba ngin shu khnium shi khnium halade shimet ne sharieh sha kiar ne ap ïa ka Sorkar ne ïano ïano ba kin leh eiei na ka bynta jong nga jong phi halor kane ka dustur. Ha ka jingwadbniah, la sngewthuh shai thikna ba ngi donkam shikatdei eh ba ngin saiñdur thymmai noh ïa ka Iktiar U Shynrang ne Rangbah Khasi da ka Jinghikai ne Lynti ne Sainpyrkhat jong ka Seng Syngkhong Rympei Thymmai (SRT) ne ba ju tip kum ka Seng Ai Jait Kpa. Kane kam mut pat ban leh beiñ ia ki kynthei ne ban pynlong thma hapdeng ki kynthei bad ki shynrang hynrei to tip ba ka jing ïoh jait sha ka kmie ka long pynban ka jingtynrong shuh shuh ha ka ïa ka lyngkor kaba khia kaba ha ka jingshisha U Blei u la buh bad bynta ïa u shynrang ban kit ban bah ïa ka jait ka khong. Katkum ka aiñ jong U Blei bad ka jinghikai ka SRT u Shynrang u dei ban wanlam ïa ka Kynthei sha ïing lajong ne u lah ruh ban shongwai la kajong. Dei hangta ba u shynrang un long U KYNRAD (A KING) bad ka kynthei pat KA KYNRAD (A QUEEN) bad kan sa ïahap ruh ban ong ïa ki kyntien ba ju ong, “Man is the Head and Woman is the Heart of the family.” (U Rangbah u dei u khlieh jong ka ïing ka sem bad ka kynthei pat ka dohnud jong ka). Ka SRT ka burom ïa ki longshwa hynrei ka kham pyrkhat pat kyrpang ne kren bunsien na bynta ki longdien ne kiba dang khie – dang san (fresh flowers) namar ka ktien U Riewstad ruh ka ong, “You can’t teach an old dog new tricks.” (Phin nym lah ban ai jinghikai ki buit bathymmai ïa u ksew ba la tymmen). Katkum ka constitution jong ka SRT, ki kmie ki kpa ki dei ban ai spah ai phew mar katjuh ïa ki khun kynthei bad shynrang khlem da pynnoh shiliang ïa ka tarajur ïano ïano ruh. Haoid nga sngewthuh ba kane ka dustur rim ka la pynjot, pynsakma ïa bun ki shynrang bad nga tip bad thikna ba ïa mynta hi yn don beit katto katne ki ïing ki sem ki ban tieng bad sngew khohnioh mynsiem ban ai spah ïa u shynrang ne Rangbah Khasi-Pnar ba ïoh u pynjot, pynduh, khalai, die ne pyn-bi-jai-ei. Em, da lei lei yn nym long kumta, ong ka SRT lada ai ïa ka spah-ka phew ne ka jaka-ka puta ryngkat-ryngkat bad ka Jingstad bad Jinghikai bajanai (Good Education) namar ym don hi keiñ ba kwah ban ai spah ha u briew uba biej !!!. Kane ka kam bakyntang jong ngi kan ïaid suki-suki bad ïa kito kiba thmu ban leh beiñ, ban shoh ban dat ïa ki kynthei ki khynnah ym don jaka ne jingkhang ïa ki ba kin ïoh rung sha ka Seng. Ha ka Dustur Ai jait kpa ka kynthei ka ïaryngkat bad u shynrang hynrei da kawei pat ka rukom namar ki don la kajong- kajong ka bynta bad Iktiar kiba U Blei u la buh kum ka nuksa, ‘Ka Kmie ka dei ka dei kaba ai (kyrpang) Jingieid, U Kpa pat uba ai (kyrpang) Jinghikai bad sa kawei de ka ktien kaba ju ong, “Men make houses and women make homes.” Ha ka por mynshuwa khyndiat nga shu kwah ban pyntip ba ki don katto katne ki briew (Social Reformers) ne ki Seng ba ïa-syr-iem kum ka SRT kiba mut ban pynkylla ne pynjanai bad pynduh noh ïa ka dustur thang thei ïap lok ki Hindu ba ju tip kum ka ‘SATI’, hynrei don bun ki Riewngeit Hindu ki pyrshah bad ki phawar pynban da ki kyntien kiba ong, “When you are at Rome, do as the Romans do.” (Haba phi don ha Rome leh kum ki Nong-Roman). Nangta de, lada yn jin da la kha ïa u Raja Ram Mohon Roy bad Dr. Ambedkar ha kane ka spah snem ba mynta ruh nga thikna ba kin dang ïai pyrshah hi ïa bun ki Dustur khyllah ne jingleh ha ka niam Hindu kum ka dowry, ka jingkheiñ jait bapoh bakhraw (caste system), ka jingpynïap ïa ki khyllung kynthei (female infanticide) bad kiwei kiwei bad nga ngeit ruh ba ha kito pat kiba kwah ban pynneh ne mane Blei ia ka Dustur ki lah ban kynnoh ne sin ne pynduh mynsiem ïa ki da kaba ong ba u Raja Ram Mohon Roy bad u Dr. Ambedkar ki long kum uto u myrsiang ba la shah dain tdong uba kam ba u sngew pyngngad eh kat kum na ka jingïathuh khana ‘Ki Phawer U Aesop.’ Te ngi ruh ki dkhot ka SRT ngi lah ban shah kynnoh kum kita ne da kiwei pat ki jingshah kynnoh ne sin kiba harukom hynrei ngim dei ban sngew phylla ne duh mynsiem hynrei ngi dei ban nang jam shaphrang bad ban nang ïai iakhun tyngeh ïa kane ka Dustur kaba long ka Nongshun jong ngi iwei pa iwei bad ai kane ka jingpynjanai (Reformation) ka Syngkhong Lamphrang Rympei Thymmai kan ïaid suki suki namar ka ktien ruh ka ong ba wat, “Ia ka Hima Rome ruh ym shym la tei ha ka shisngi.”
Nalor kata, ngim dei ban sngewlyngngoh ruh ba don hi ki ban pyrshah ia ka jingai jait ha u kpa ne Rangbah namar ba ki pyrkhat ba kata ka mut ban pynkylla ïa u mawkhrum ne ka dustur u longshuwa-manshuwa, hynrei to tip ba ngi kiba ai jait kpa ngim dei tang ‘KI KHASI’ hynrei ngi dei ‘KI KHASI PAKA’ namar ba ngi ki paid 7Trep 7Skum kulong kumah (originally) shuwa ban rem thma ngi dei kiba ai jait kpa ym dei ba ngi shu tynneng ïa ka dustur dkhar ne phareng. Te shwa ba ngan pynkut nga kwah ban ong ba ym don mano mano ruh ba lah ban pynkylla ïa phi lait tang phi dalade hi !!! Te lada phi kum ki nongpule phim dei iwei napdeng kiba la buh lypa ïa ka mynsiem pyrshah ïa ka Syngkhong Rympei Thymmai na kano-kano ka daw, to wad ïa ka Jingshisha da kaba pule, eksamin ne kylli na ki Riewshemphang Ka Syngkhong Rympei Thymmai ym na u luk u lak ne paidbhur bad to bishar da ka bor Jabieng bakynsai tam (most Precious Gift) ba U Blei u la ai ïa phi bad nga pynkut noh da ki kyntien jong u Riewstad ban ïa puson janai kiba ong kumne: “MANY RECEIVE ADVICE, ONLY THE WISE PROFIT FROM IT.” (BUN KIBA ÏOH PDIANG ÏA KA JINGHIKAI NE JINGSNENG-JINGKRAW, HYNREI TANG KIBA STAD KIBA MYNTOI NA KA).
U BAH ALEXANDER BASAIAWMOIT
PYNTHOR SAWMER,UPPER SHILLONG
- Published in Atricle
“We can easily forgive a child who is afraid of the dark; the real tragedy of life is when people are afraid of the Light”.
U Scientist ba pawnam ka pyrthei u Albert Einstein u ong, “Science without Religion is lame, and Religion without Science is blind”. (Ka Saïan khlem ka niam ka long kaba dkoh, bad ka Niam khlem ka Saïan ka long kaba shu bud matlah). Te ka jinghikai bakyntang bad ba shongñia jong ka Seng ai jait kpa ruh ka long kum ka Niam kaba bun ki sah ha ka lyngngoh naba kim kot bor ban sngewthuh bad lymda ym dei da ka jingïarap ka jingstad Science ka la eh shisha ban urlong. Ngim dei ban sngew pher ne sngew phylla shisien ong hi ban ai jait biang sha u kpa kumba ngi ju leh kulong-kumah (originally ) shuwa ba ngin rem thma; bun kin randien, kin sngew kynsha (wat nga ïalade mynshuwa nyngkong eh ba nga tip ïa ka Seng ai jait kpa nga long ne sngew kumta) bad kin tieng ba ïoh kha khun anna-antu, kha kynriang-kha kyrngang, kha dkoh kha matlah ne ïoh kha kynsha da kumne kumtai ba sa mih ruh ka jing-pyntieng kohtympan kaba ong, “Peit ho! Ïoh pom u pyrthat, ïoh dait u khla”.
Ngi ki briew U Blei u la buh la kajong-kajong ka bynta bad u la ai la kajong- kajong ka sap-ka phong. Don bun kiba la nang la stad ha kiwei ki liang lane subjek hynrei ha kane ka phang pat kim don jingtip eiei ne duna jingtip ïa u family tree jong ka Jingstad Science kiba ong ba lada ai jait noh sha u kpa kan wanrah ïa ka sang!!! Hynrei ki khmat jong ngi pat kat shaba ngi phai la ka dei ha ki thaiñ North East jong ngi shane ne ha Ri India ne ha ka khyndew bah Asia bad kylleng-kylleng ka pyrthei da ki hajar-hajar ki jaidbynriew ki ai jait sha u kpa, hato haba ngi ïadei para briew kumno ïa ki pat kam long sang??? Peit nuksa na ki jaitbynriew dohlieh ngin ïohi kine ki briew ki bam, ki im, ki ïaid ryngkat-ryngkat bad ka Science bad dei namarba ki shim ïa ka jingïarap ka Jingstad Science ki poi shaduh sha u metbneng jong u Bnai!!! Nalor kata, peit de kiwei – kiwei pat ki jaitbynriew ki la lah ban shna (invent) ïa ka computer, ka Mobile bad bun kiei-kiei kiba ngim lah mutdur ha ka jingim jong ngi. Ngi ne kino-kino ki briew kiba ai jait sha u kpa ngi ruh ngi dei ban ïaid ryngkat-ryngkat bad shim ïa ka jingïarap jong ka Jingstad Science ka bathymmai tam. Ngim donkam ban da long Scientist hynrei ngi hap tip ïa u family tree lyngba ka Biology kawei na ki tnat jong ka subjek Science. Ngi hap tip ïa ki chromosomes, ki genes, ki cells bad ba ngi iwei pa iwei kynthei ne shynrang ngi don 46 tylli ki chromosomes (in a normal human being) ha baroh kawei ka met ka phad jong ngi (na kita ki 46 jait ki chromosomes, shiteng kin sa hiar pateng sha ki khun bad ym duna pat ïa ka shipawa na kita kin sa hiar pateng pat sha ki ksiew), 23 tylli ngi ïoh na i Mei bad 23 tylli pat ngi ïoh na i Pa; kham ñiar shibun eh ba ngin shem ki briew ki ban don ha ka met ka jong ki 48 tylli ki chromosomes. Dei na kine ki 46 tylli ki chromosomes ba sa mih ki genes kiba sa par ne tuid pateng (inherited) na ki kmie ki kpa sha ki khun bad dei na kine ki chromosomes ba sa kharoi ne sa saphret pat palat 100 trillion ki cells ha ka met jong ngi bad dei lyngba kine kiei- kiei baroh ba ki briew ki ju leh ruh ïa ka DNA TEST. Na kita ki 23 jur ki Chromosomes ba ngi don, ki shijur (XX ne XY) ki khot ki ‘SEX CHROMOSOMES’ bad ïa kita kiwei pat ki 22 jur ki khot ki Autosomes. Ka Jingstad Science ka ong ba ki kynthei ki don tang ki ‘XX’ chromosomes katba ki shynrang pat ki don lang ‘X’ bad ‘Y’ chromosomes. Ha ka shongkha – shongman lada ki Sex Chromosomes u shynrang ki ïakynduh bad jong ka kynthei kata mut lada shi symboh ka Jor ne Sperm u shynrang (shu buh i dei i ‘X’ chromosome) i ïakynduh bad ka pylleng (egg) jong ka kynthei (‘X’ chromosome) i khunlung i ban sa kha yn dei i khun kynthei (namar ‘X’ x ‘X’ = khun kynthei) bad lada ka Jor ne Sperm u shynrang i dei pat ‘Y’ chromosome kata ka mut yn dei i khunlung shynrang (namar ‘Y’ x ‘X’ = khun shynrang). Kane ka kdew bad pynpaw shai kdar ba dei ha ka Jor ne Sperm (Chromosome) U Kpa kaba lah ban rai la i khunlung yn dei i khynthei ne shynrang namar u shynrang u dei u Symbai. Te ngi kiba ïaid ryngkat-ryngkat bad Ka Jingstad Science ngi kam kur paka da ka snam bad ngim bit ban ïashongkha bad kiba dang don ka jingïajan ha ka jingïadei ka snam (chromosomes) wat la ngi lah ban ïadei kajuh ne ïapher ka jait ne spelling bad kata ka mut 4(saw) pateng na u kpa bad 4(saw) pateng pat na ka kmie. Te halor kane ka phang, bun ki ban sa kdew kti, woh-dong da kumne kumtai, kin ong kane ka long kaba bakla bad kin beiñ kin khoh ïa ngi. Hynrei, kynmaw bha tang kane kawei ba kane kaei-kaei baroh ym dei ba nga batai stad ma nga dalade hi hynrei ka dei kaba nga shu pashat jingshai pateng lang sha phi ki nongpule ïa kaei kaba nga la ïohlum (collect) katkum ka jing-batai jong ka Jingstad Science. Te ha ka rukom shongkha-shongman ka khuid ka suba jong ngi ki dkhot Ka Seng ai jait kpa shibun eh namarba ha ngi ngim bit ban ïapoi kha na ka liang u kpa ym tang 1(shi) pateng hynrei haduh 4(saw) pateng bad to tip ruh ba kat kum ka Jinghikai jong ka Seng Syngkhong Rympei Thymmai ne wat Ka Science ruh, ngim bit lano-lano ruh ban shongkha ïa ka khun jong u Mama (kñi) !!!
Paralok, Map ïa nga lada jia ryngkhat kane ka jingpynshai ka pynsngewsih, pynmong ne ktah ïa ka dohnud jong phi ki nongpule bym pat long ki Riewdkhot ka Seng namar kane ka long ka jingshisha kaba kthang. Nalor kata, wat la ngi la ïaid shaphrang ne poi sha ka spah snem ba arphew-wei (twenty first century) hynrei yn dang don bun ki ban don ka mynsiem sngew wit ba lada ai jait noh sha u kpa ïoh mih ki kynrum ki kynram ha ka kheiñ kur kheiñ kha kum ka nuksa, lada ïa ka kmie-kha yn khot noh ka kmierad ne mei-ieit, ïa ki kmie-nah kmie-san yn khot noh kmie-kha, kpa-san kpa-khynnah yn khot ki mama ne kñi. Hynrei to tip shai ba wat la ngi la ïaid da ka dustur bathymmai ha kaba ai jait kpa ngi khot ne kam ïa kine kumjuh hi kumba ju long, lait noh ngim ju hikai ban pdiang ïa ka kyntien ne jing-ong ‘KONG’ ïa u shynrang hynrei ngi pdiang bad pyndonkam beit da ka kyntien ‘KYNUM’ bad ha ka jaka KHUN MIAW, KHUN KHNAI ngi khot beit KHUN-IEID bad KHUN-THIANG. Don kiba ong ba ka jing ai jait sha u kpa kan wanrah ia ki khun anna hynrei to tip ruh ba katkum ka statistic jong ka World Health Organization(WHO) kaba mih ha u Rupang ha ka 12 tarik January 2012 ka pyni bad ka kdew shai ba don haduh 7 lak tam ki briew kiba anna ha jylla Meghalaya (ka jylla ai jait kmie). To tip ba ka jylla Meghalaya ka long ka banyngkong eh (ba bun tam eh) ka jingle be-i-jot ïa ki kynthei ba anna, ba dang khunlung-khynnah bad hato ki briew kiba leh kum kine ki jait kam, ym dei ba ki ruh ki dei kiba anna ??? Nga kyrmen ba kito kiba kham khlaiñ ka bor pyrkhat-pyrdaiñ kin lah ban shemphang ne sngewthuh kloi ïa kane bad hadien kane ka jingbatai nga kwah ruh ban ong ba kino-kino ki briew kiba dang artatien bad ki bym nang ban kheiñ ne kiar na ka sang ka ma ha ka shongkha shongman (iba long iei-iei iba suk) kim don hok ban kam ïalade ba ki dei ki Jaidbynriew bakyrpang !!!
Kumba ki khynnah skul ban leh ïa ki jingkheiñ Algebra ki donkam ban tip shuwa ïa ka ‘BODMAS’ (Brackets, off, division, multiplication, addition, subtraction) te kumjuh ngi ruh kiba ai jait kpa kan ïarap bad kan bha shikatdei eh lada ngi tip ïa kane ka Jingstad Science. Te shuwa ban pynkut noh nga kwah ban pashat sha phi ïa ki kyntien u Stad Pyrkhat kiba ong, “There is nothing in this world to be feared, everything is only to be understood”. (Kam don kaei kaei ha kane ka pyrthei ba ngin sheptieng, kaei kaei baroh ka long tang ba ngin sngewthuh).
Ia kine kiei kiei baroh ba la batai haneng la lum na palat ki 50 tylli ki kot Ka Jingstad Science bad napdeng kita, katto katne la kdew hangne harum:
1) International Student Edition
Human Heredity
Principles and Issues
by Michael R. Cummings
(Eight Edition)
2) GENETICS (Seventh Edition)
Analysis of Genes and Genomes
by Daniel L. Hartl & Elizabeth W. Jones
3) International Student Edition Biology
the dynamic Science
by Peter J. Russell
Stephen L. Wolfe
Paul E. Hertz
Cecie Starr
Beverly McMillan
4) BIOLOGY TODAY AND TOMORROW WITH PHYSIOLOGY
by Cecie Starr
Christine A. Evers
Lisa Starr
5) VIVA FASTRACK BIOLOGY
by ELISE MASTERS
6) CELL AND MOLECULAR BIOLOGY
by PETER J. RUSSELL
STEPHEN L. WOLFE
PAUL E. HERTZ
CECIE STARR
BEVERLY McMILLAN
7) Towards an Understanding of the Mechanism of Heredity
by H.L.K. Whitehouse.
8) The Genetics of Human Populations
by L.L. Cavalli – Sforza Stanford University
W.F. Bodmer- Oxford University
9) Biology and the Social Crisis
by J. K. Brierley D.Phil (oxon),F.I.Biol.
10) The Mathematical Theory of Quantitative Genetics
by M. G. Bulmer Lecturer in Biomathematics, University of Oxford.
11) Challenging Biological Problems – Directions Toward their Solution by John A. Behnke.
12) An Introduction to Modern Genetics by C. H. Waddington.
13) GENETICS (Third Edition) by Monroe W. Strickberger.
14) MEGHALAYA EDITION S. Chand’s Textbook of
Biology for class XII
by P. S. VERMA M.Sc., Ph.D., F.E.S.I., F.A.Z. B. P. PANDEY M.sc., Ph. D., F.P.S.I.
15) The Biology of Twinning in Man by M. G. Bulmer.
16) Principles of Biology by W. Gordon Whaley, Osmond P. Breland, Charles Heimsch, Austin Phelps & A. R. Schrank.
17) HUMAN GENETICS
by MICHAEL R. CUMMINGS
18) MOLECULAR BIOLOGY
by G. P. JEYANTHI
19) LEWIN’S GENES X
by JOCELYN E. KREBS
ELLIOTT S. GOLDSTEIN
STEPHEN T. KILPATRICK
20) GENETICS
by HUGH FLETCHER,
IVOR HICKEY,
& PAUL WINTER
21) HUMAN BIOLOGY (SIXTH EDITION)
by DANIEL D. CHIRAS
22) bad kiwei kiwei
- Published in Atricle
Kiei ki daw kiba khring, pynbor ne ktik ïa ngi ban ai jait biang sha u kpa kumba ngi ju leh kulong-kumah (originally)???
Ka ïing ka dei ka skul banyngkong eh bad shibun ki ïing sa ïoh ïa ka shnong ka thaw. Ki Greek mynhyndai ki hikai bad lam lynti ba man uwei pa uwei u briew u dei ban pynlut ïa ka por bakordor jong u, la kumno-kumno shi kynta na ka arphewsaw kynta na ka bynta ka shnong ka thaw ne ka imlang sahlang namarba ngi ki briew ngi dei ki mrad ba ïa sah ïa im lang ba ju tip kum kita ki ‘Social Animals’ bad uno uno u briew uba khwan myntoi ne pyrkhat tang ïalade shimet bad lada um kheiñ snep ne pyrwa ei ei ïa ka imlang ka sahlang jong ka shnong ka thaw kaba u im u sah ki ju sin ïa u da u ‘IDIOT’ (Ka kyntien tynrai Greek) bad dei ruh halor kane ba u stad wad bniah ka imlang sahlang (Social Scientist) u sa ong, “It takes a whole village to raise a child” (Ka dei bad ka shong ha ka imlang sahlang ka shnong ka thaw baroh kawei ban pynsan pynrangbah tipbriew tipblei ïa u/ka khynnah).
Ïa u mrad, kum ka nuksa ïa u ksew phi lah ban hikai ïa u bun ki buit (a dog can be trained to learn many tricks) hynrei un nym lah ban hikai pateng ïa kata ka buit jingnang jingtip jong u ïa ki khun ne ksiew ksew jong u, da ïap ma u ka ïap lang kata ka jingtip ne buit bad u hi. Hynrei ha u briew pat kata ka long kaba lah. Ki briew kiba khlaiñ ka bor pyrkhat ki kylla ne pynjanai ka rukom im ne dustur jong ki na ka por sha ka por, kata ka mut ïa kaba bha ba buh ki longshwa ki pynneh ki bat, ïa ka bym i ïahap shuh katkum ka por ne ka juk ki weng noh bad buh bujli da kawei kaba kham bha ne paka shuh shuh. Ngim dei ban sngew phylla ïa kata hynrei ngi dei ban kynmaw ïa ki kyntien u stad pyrkhat ba pawnam jong ka Ri Bilat U George Bernard Shaw uba ong kumne, “Both Optimists and Pessimists contribute to society. The Optimist invents the aeroplane and the Pessimist the parachute.” (Ki briew kiba peit ïa kaei kaei tang na ka liang ka jingbha bad ki jait briew kiba peit ïa kaei kaei tang na ka liang ka jingduna ne jingdkoh baroh ar jait kine ki noh synñiang ha ka imlang ka sahlang. Ki briew kiba peit ïa kaei kaei tang na ka liang ka jingbha ki shna ïa ka aeroplane bad ki jait briew kiba peit ïa kaei kaei tang na ka liang ka jingduna ne jingdkoh ki shna pat ïa ka parachute).
Paralok,Mynta pat, nga kwah ban shu pynshai ha phi halor katto katne tylli ki daw ne nongrim ba ngi dei ban ai jait noh sha u kpa bad kita ki long kine harum:-
1. KA BOR PYRKHAT-PYRDAIÑ BA KYNSAI NE MAÏAN, KA JING AI JAIT SHA U KPA BAD KA JINGLAH BAN AI PATENG ÏA KI JINGNANG JINGTIP NE KIWEI-KIWEI KI BUIT SHA KI KHUN KI KSIEW NE KI LONGDIEN BAN SA WAN ka kdew bad pynpaw shai tyngkreiñ ba ngi ki briew ngi ïapher na ki mrad namarba lada ngi peit kai ïa kano kano ka mrad haba ka ïoh khun bunsien ki khun kim ju tip ïa u kpa hynrei ki tip bad shu bud beit thik ïa ka kmie !!!
2. Ha ki mrad lada u kpa ym don ne ki khun kim tip ïa u kpa kam don jingpher ei ei hynrei ha ngi ki khun bynriew pat ki khun ki donkam lang ïa u kpa bad ïa ka kmie. U Blei u la buh ne bynta ïa Ka Kmie ban ai (kyrpang) ‘KA JINGIEIT’, ïa U Kpa pat ban ai (kyrpang) ‘KA JINGHIKAI’ lym kumta balei u stad pyrkhat un shu ong, “A father is equal to more than a hundred teachers”. (U Kpa u ïaryngkat kham palat ban ïa shispah ngut ki nonghikai). Hynrei, na ka daw jong kane ka dustur rim (Matrilineal System), bun ki kpa khasi-pnar wat la ki don ruh, bun na ki, ki dei kiba buaid jawsheh man ka miet, haba kumta kin ai jinghikai-jingsneng aïu keiñ ïa ki khun!!! Ka jing ai jait jong ngi sha ka kmie ka wanrah ka dustur laitlan (ym ‘laitluid’) namar ka pynshlur ïa ki kynthei ban ïoh khun khlem kpa bad ha kajuh ka por ruh de ïa ki shynrang pat ban ieh khunrei bad ban ïoh bun ki lok (ki tnga) ba sa mih ka ktien ‘U RANG-KHATAR- LAMA’.
3. Man la ki khyllung lada dei kynthei ne shynrang ba la kha sha pyrthei, ym don jingeh ïa ngi ban wad ne tip ïa ka kmie hynrei ka jingeh shisha ka long ban tip uno u kpa? Na kata ka daw ngi lah ban khot ‘MEI’ ïa ino ino i kynthei riewtymmen ba ngi sngewieit ne burom nalor i Mei lajong hynrei ka kyntien ‘PA’ hangne ngi sngewthuh ka long ka bakyntang lada ngi puson bha, kaba ngim lah ban khot ïano-ïano ruh lait na i Pa lajong!!!
4. Katkum ka kot khubor ba mih ha ka Shillong Times ha ka 28 tarik u May, 2005 ha ka sla banyngkong eh ha ka heading kaba ong, “Will single Khasi mothers have no respite ?” Uwei na ki Riewstad ba pawnam ka imlang ka sahlang (Fr J. Celia, Director, Don Bosco Youth Centre and Councellor) u ong kumne, “Just as both the mother and father are needed for the Conception of a child, both parents are necessary for the child’s upbringing,” Fr Celia said adding “that the absence of either one of the parents will affects the child’s growth. The upbringing of the child by a single parent affects the child’s psychology,” he also said adding “that the child suffers emotionally and this affects the performance of the child in various activities.” U ong de, “In most cases, the single parent is the mother, where she is required to play the dual role of mother and father. In trying to play both roles, the mother ends up being neither. (Kumba ka kmie bad u kpa ki donkam lang ha ka jingshna ban long khyllung, kumta ruh ban pynheh pynsan ïa i khyllung /khun ruh donkam lang baroh ar ngut (kmie+kpa), Ka jingbymdon u kpa ne ka kmie kan ktah ïa ka longrynnïeng ki khun” u Phadar Celia u ong de, “Ka jingpynheh pynsan ïa ki khun tang da ka kmie ne tang da u kpa ka ktah ïa ka bor jabieng ne bor pyrkhat jong ki khun.” U ong de, “Kan ktah ïa ki khun ha ka bor mynsiem ne bor ïaishah bad kane kan ktah ruh ïa ka Iktiar ba pura ki khun ban leh ïa kano kano ka kam.” U ong de, “Haba bun ki khep, ka jingshah ieh khunrei dei ka kmie, ka jingsan ki khun ha ka jingim briew (kumba U Blei u la thaw) donkam ban ïoh kmie bad kpa. Ka jingpyrshang jong ka (kmie) ban long lang baroh ar (ban shakri ar kynrad) ka pulom, dkoh bad kam lah ban long tang kawei ruh napdeng kita).”
5. Ngi dei ban tip ïa la ka Tynrai bad katkum ka History jong ngi U Hynñiewtrep, ngi ki jaidbynriew 7 Trep 7 Skum mynshuwa kulong-kumah (originally) ngi kheiñ ïa ka rukom hiar pateng ne ai jait na u kpa shuwa ba ngin rem thma, te ka jinghikai ka Syngkhong Rympei Thymmai (SRT) ban sdang ai jait noh biang sha u kpa ka long ha kajuh ka por ban bud paka janai biang ïa la ka Dustur Tynrai ba la buh da u longshuwa-manshuwa jong ngi. Halor kata ki don ki sabut bad kawei na kita ki sabut ka long lyngba ka jinglap ne jingïathuh U Doktor Barister Pakem uba long U Vice Chancellor banyngkong eh ka NEHU napdeng ki jaitbynriew 7Trep 7Skum jong ngi.
6. U Dr Ambedkar (U Nongsaindur jong ka constitution jong ka Ri India jong ngi) ha ka jingshisha u dei da kawei ka jait (na ka jait bapoh) hynrei u pynkylla jait ïalade bad ai ‘Ambedkar’ namar ‘Ambedkar’ ka dei ka jait bakhraw. Kumta na ine i nuksa iba rit ngi shem ka don ka jingiapher kaba khraw shikatdei eh haba ngi la pynkylla ïa ka jait !!!
7. U Rangbah un nym lah ban long paka u khlieh ka ïing ka sem lada um ïoh ïa ka jait-ka khong namar ha man ki ïing – ki sem bunsien kumba ju long ki khun kin kham ieit shikatdei eh ïa ka kmie ban ïa u kpa. Shim kane kum ka nuksa, ki khun bunsien phin shem ïa ka Medal Ksiar (Gold medal) jong ka jingieit ki ai ïa ka kmie, ïa ka Medal Rupa jong ka jingieit ruh ki ai ïa ka kmie, ïa ka Medal Rnong jong ka jingieit ruh ki ai ïa ka kmie; U kpa u ïoh tang ka consolation prize!!!
8. Kumba ha kawei ka ïing bunsien kan kham bha shibun lada don tang kawei ka Niam ba kan wanrah ka jingïatylli, ka jing- ïasngewthuh jingmut bad ka bha-ka miat kumjuh ruh ka Jait (Title) ha ïing ha sem ka dei ban don tang kawei lym kumta kam shongkun ban ong ba la ïalong kawei ka doh, kawei ka met, kawei ka mynsiem ne ban pyndonkam ïa ka kyntien ‘FAMILY’!!!
9. Ngi ai jait sha u kpa ym ban pynroi ïa ka kur ka jait kumba leh ki ïing ba ïaid da ka dustur barim hynrei ban pynroi bad ban tei ïa ka longbriew manbriew kynthei bad shynrang, ba sa ong ruh ba ka jait ka dei ka Nerve Centre jong ka longbynriew bad ka Saiñpyrkhat Ka SRT.
10. Ngim dei ban klet lano-lano ruh ba ki dohlieh ne ki Phareng shuwa ba kin synshar ïa ka Ri India jong ngi ki sdang shuwa na ka khaïi-ka pateng. Lada ngi ai jait sha ka kmie, ka khaïi-ka pateng (Business) bunsien kam lah roi ne phuh kum jong kiwei pat ki Jaitbynriew bad lada ka neh ruh, ka im ne phuh tang shi-pateng namarba ngi don la ka dustur ‘MEITENG’ ba tang shi pateng; Hynrei lada ngi ai jait noh sha u kpa bad aiti ha u khun shynrang pat ngin sa lah ban pynphuh pynphieng bad pynkiew shaphrang ïa ka khaïi – ka pateng kum ki khar Marwari, ki Sindhi, ki Phareng bad ngin sa lah ban nang ïai pynheh, pynïar bad pynjanai shuh shuh ha ka pateng ba-ar, ba-lai bad kumta ter-ter bad ngin sa lah ban pynshisha ne ïahap ban ong ba ngi la don ka dustur bathymmai ne System ba paka kaba don ‘KA PATENG’.
11. Don da ki hajar-hajar ki briew kiba sngewthuh bakla ba lada pynkylla ne pynjanai ïa ka dustur, ka Jaitbynriew ka ïap ne duh noh. Peit ka dustur ki Hindu ba ju tip kum ka ‘SATI’ ( ba thang ïa ki thei-ïap-lok), ka la duh la dam naduh ka por ki phareng, hynrei ka Jaitbynriew bad ka Niam jong ki haduh mynta ka dang ïeng rasong. Lada ka jing ai jait sha ka kmie ne sha i Mei ka wanrah bun ki jingmyntoi ban ïa ki jingduh jingmyntoi, ngin nym kwah ban wanrah ka jingkylla ne jingpynjanai (Reformation) hynrei kam shym long kumta. Ban pynneh ïa ka Jaitbynriew ngi donkam kyrpang ban pynneh ïa KA KTIEN bad ïa KA SNAM hynrei ki stad wad bniah ki shem ba kine 2(ar) tylli (Ka Ktien Khasi bad Ka Snam Khasi Paka), ka la nangjah suki suki namar bun ki dkhar ki hiar thma ïa ngi jar-jar lyngba ki kynthei khasi jong ngi ha ka dur KA JINGIEIT (shongkha – shongman). Ka jingmut Ka Jingshad Khasi ka long ka dak ka shin kaba paw shai ba ki Rangkynsai ki shynrang Khasi-Pnar ki dei ki nongker nongda jong ki kynthei, kata kan shongkun ne shongñia bad kan long ruh ka Dawai (Solution) ban pynneh ïa ka jaitbynriew Khasi ha kane ka sla pyrthei dei tang lada ai jait noh sha u Kpa kumba la leh ne ïaid da ki dkhot ka Seng Syngkong Rympei Thymmai.
12. U Punjabi, u Marwari, u Bihari bad laiphew jait ki jaitbynriew ka Ri India ki don ka mynsiem trei shitom bad ki nud ban wan wad khaw ne ka kam-ka jam shaduh shane sha Ri jong ngi bad ki leit jngoh ïa la ki khun ki kti ne ïa ka ïing ka sem shisien ha ka shisnem ne shisien lano khlem jingartatien ne jingtieng than ba ka kurim jong u kan shongkha ne ïaluh bad uwei pat namar ki khun ba ka kha ki dei ki jait jong u. Hynrei, ha ngi ki Khasi wat la ngi la ïa tyngkhuh mawsiang ha ki kam-ki jam ka juk mynta bad la don bun kiba la trei la ktah shabar ka jylla ruh, hynrei kham ñiar eh ba ngin lap ne shem kawei ruh ka ïing Khasi ba u shynrang Khasi un shlur ne nud ban leh kumta namar ki khun ba la kha na u symbai jong u ruh kin nym lah da lei lei ruh ban long ki jong u namar kim dei ki kur-ki jait jong u.
13. Ngi ïohi ha ki kotkhubor bad ha kiwei kiwei de ki jingpynbna ba ki jingsniew ki nang kharoi man ka sngi bad ha ka juk mynta, don katto katne ki ïing kiba u kpa um salia ban leh be-i-jot wat ïa la ka khun lajong ruh bad ka jingïaid jong ngi da ka dustur rim bun ki ïing ki ban sa ïoh PANAH, kane kan nang plie lad bad buh shuh shuh ïa ki khun kynthei ba kha na uwei pat u kpa ha ka JINGMA, ka JINGBYMSHNGAIÑ bad ka lynti ka ban ïalam sha ka SANG. Pyrkhat janai bha, wat u Kpa Trai ruh u dang nud ban leh ïa kata ka kam pohjait pohrati, sa U Panah lei kan eh aïu !!! Ka jing ai jait sha u kpa kan teh lakam shikatdei eh ha kane ka liang.
14.U Longshuwa-u manshuwa jong ngi u ong dei u shynrang uba buh ïa u sohpet u ksai, ka long shynrang ka long kynthei bad ïa kata ruh la pynthikna bad pynskhem da ka Science lyngba ki XY Sex Chromosomes; dei halor kata ka nongrim ka jait ka dei ban leit sha u kpa.
15. Katkum ki Kot Bakhuid kum ka Bible bad ka Quran, U Blei Trai Kynrad U la thaw shuwa nyngkong nyngshap eh ïa u shynrang (U Adam)p bad na ki shyieng krung u shynrang (u Adam) U sa thaw ïa ka kynthei (ka Im). U la thaw ïa ka kynthei na ka bynta u shynrang hynrei lada ngi ai jait sha ka kmie kata ka long pyrshah ïa ka Aiñ Blei bad ngim dei ban ai lad ruh ïano ïano ban pynthame ne pynshohtyndep ïa ngi halor kane da kaba mut ba U Blei U la thaw shuwa ïa ka kynthei bad na ki shyieng krung ka kynthei U sa thaw ïa u shynrang !!!
16. Katkum ka Dustur Khasi kaba mynta u Shynrang Khasi ym lah ban shongkurim ïa ki kynthei jong kiwei pat ki Jaidbynriew kata ka mut lada u ïa-poikha bad ki, u hap Tang Jait Thymmai ïa la ki khun. Kane ka pynjemdaw ïa u shynrang Khasi. Dei tang ka jing ai jait kpa kumba hikai ka SRT kaba lah ban pynïap noh ïa kane ka Aiñ Pyn-jemrngiew.
17. Ka kmie ka trei shitom na ka bynta ki khun namar ka jingieid banylla, u kpa ruh u ieid ïa ki khun hynrei un kham trei shitom shibun ne kan wanrah ka mynsiem trei shitom ( a driving force) bad ka mynsiem tipbriew-tipblei lada ka jait-ka khong ka dei ka jong u.
18. Ka Ïing kaba don U Kpa ka don ka JINGSHNGAIÑ bad kano kano ka ïing kaba ai jait sha u kpa kham ñiar eh ba kan jot kan pra bad ha kajuh ka por ka pynpaw shai thikna tyngkreiñ ha ka pyrthei ba u kpa u don lang bad u sah ryngkat bad la ki khun bad lada ngi pyrkhat janai ka long ka burom ka bakhraw shikatdei eh jong kata ka longïing baroh kawei lada ym dei hakhmat u briew hynrei hakhmat U Blei.
19. Bunsien ngi donkam ym tang ka Jingtrei Shitom (HARDWORK) hynrei bun kiei kiei ban ïoh kheit ïa u soh KA JINGJOP. Balei nga ong kumta namar wat la ki Karkhana (Factories/Industries) ki nang kharoi man ka sngi ha ka jylla jong ngi bad ha bun ki khep ka Aiñ ka ong ba 60% la mang tang na ka bynta jong ngi ki Trai jylla hynrei ka eh shikatdei eh ïa ki Trai ne Nongpynïaid karkhana ban ai kam ïa ngi namarba ngim don KA JINGTBIT (SKILL), ka daw bah halor kane ka dei eh ba ngim don pateng. Te ka jingsdang ban ai jait noh sha u kpa ka long ka Dawai ka bakhraw bad kyrpang shikatdei eh halor kane ruh khamtam ïa bun ki samla ki bym don kam don jam.
20. Bunsien ngi shu kynnoh beit thik tang ïa ka Sorkar halor ka jingshah knieh ki jaka ha khappud hynrei ym don ba kynnoh ïalade ba ngim leh eiei ban pynbha (reform) ïa kane ka dustur, namar katkum ka dustur jong ngi ka juk mynta, u kñi bad ki khun shynrang kin hap mih na la ïing ban leit sah, leit long nongwei ne sohshnong sha ïing kiaw ne sha shnong kiwei. Kata ka mut jan baroh ki shynrang Khasi-Pnar ki dei tang ki sohshnong ne nongwei. Ngi ju pynkhyllew ba u shynrang u dei u nongker u nongda hynrei haba u kñi bad ki khun shynrang (kiba tip paka ïa u pud u sam ka Hima – ka Sima ) kim ïoh bynta eiei bad ki la hap mih na ïing na la shnong na la thaw ynda la shah knieh jaka pat ha ki nongwei ïano ngin kynnoh? Hato katno ngut ki ban sngew trai ïa ka jaka jong kiwei ? Paralok, Dei tang ka Saiñpyrkhat ka Seng Ai Jait Kpa (SRT) kaba lah ban pynkoit ïa kane ka JINGPANG.
21. Kiwei kiwei ki Jaitbynriew kiba ai jait sha u kpa satlak ka pyrthei, haba ïap noh u kpa, ki khun ka ïoh bad shimti ka kmie hynrei ha ka jaidbynriew Hynniewtrep jong ngi pat haba ka kmie ka ïap noh por dang rit ki khun, bunsien u kpa u duh ym tang ïa la ka kurim baieid lajong hynrei u duh lang ruh ïa la ki khun baieit ba thoiñ eh jong u namar ka dustur ka ong ba ym don hok (u lah tang ban shu wan peit ïa ki hateng-hateng) namar kim dei ki kur ki jait jong u. Te lada ai jait noh sha u kpa kan long ka dawai ka bakhraw halor kane ruh.
22. Ka Kyiad ka dei ka umpynjhieh u Thlen bad ka kmie jong ki jingsniew ba laiphew jait (khamtam ka pynkharoi ia ki Jingshah leh be-i-jot) hynrei ka long kaba eh shikatdei eh ïa ngi wat tang ban teh lakam ïa ka ruh (nai ïakren ban pynduh jait lei) namar katkum ka dustur rim bunsien u shynrang u hap leit sah sha ïing ka kynthei ne ïing kiaw bad hangta ka kynthei ka dei ‘KA KYNRAD’ bad u shynrang pat u dei tang ‘U SHONGKHA’. Hangta bunsien u shynrang um don Iktiar eiei, u lah tang ban ai jingmut (he can only give suggestions), ym lah shim Rai (Decisions) lajong ha bun kiei kiei namar u dei tang ‘U BRIEW NABAR’ ne tang ‘U THAWLANG’ na kata ka rukom um sngew trai, um suk mynsiem bad dei na kata ka daw u shu dih kyiad beit bad u sa ÏAP SHAH DUNG BILOR !!! Ka jing ai jait sha u kpa kan wanrah ha u shynrang ka mynsiem sngew trai bad kan pynlong ïa u shynrang ban wanrah ïa ka kurim sha ïing lajong ne ban shongwai la kajong bad dei hangta keiñ ba u shynrang un long U KYNRAD (A KING) ka kynthei pat KA KYNRAD (A QUEEN).
23. Wat la ka dustur ai jait kpa ka dei ka Aiñ jong U Blei, hynrei haba ka poi pat ha u khun bynriew namar ka jingtlot briew, u pynkynriang ïa ka. Te na kata ka daw, ym don kano kano ka dustur jong kino kino ki jait bynriew ha ka pyrthei kaba long janai pura (perfect) hynrei ka jingïapher pat hapdeng ka jing ai jait sha ka kmie (Matrilineal) bad kaba ai jait sha u kpa (Patrilineal) ka long ba ka Patrilineal System ka jingbha (Merits) ka don 95% (approximately) bad ka jingsniew (Demerits) pat 5% (approximately). Katba ha ka Matrilineal System pat ka long mar khongpong. Na kata ka daw, ngi donkam ka jingtei thymmai (Reformation). Ki Nayyar ki Jaitbynriew na Kerela, ki nyngkong-nyngshap eh ki ai jait sha ka kmie hynrei hadien ba ki sdang sngewthuh ïa ka jingjot, jingsniew, jingsahdien bad jinghiar arsut ka longbriew manbriew, ka khaïi – ka pateng bad nadong shadong ki ïaid noh da ka dustur thymmai, ka Patrilineal System.
Khatduh khatwai, nga kwah ban ong ba kaba sngewsih eh ka long ba wat la kattei tylli ki daw ba la kdew haneng hynrei dang don bun kiba pyrshang ban tap eit miaw ne ïalam bakla na kane ka jingshisha. Ki ban pynshoi bad pynthame khamtam lei ïa kiba tlot ka bor pyrkhat da ki buit ba harukom, ki ban pyn eh jubor ban bat dustur rim (ym dustur Tynrai) da kaba put turoi dalade ïalade ïa kane ka dustur rim (matrilineal) khlem nongrim haei-haei ruh. Nga kum uwei na ki dkhot ka Seng SRT nga kyntu jur ïa phi ki nong pule bym pat long riewdkhot ka Seng ban ym ïai im sah ha ka jingartatien shano ka lynti ban jam; pynïap noh ïa ka mynsiem lehraiñ, pyrkhat bad shim ka Rai lajong shimet da ka Jabieng ym tang da u Dohnud bad to wan rah la kajong ka Jingshlur (Courage) ban pdiang ïa kane Ka lynti jong ka jingim (Way of Life) ne ka Saiñpyrkhat (Ideology) ka SRT ka bajanai tam bad to long u briew uba bishar na baroh ki liang namar ïoh phi babe lehnohei hadien habud, man ka sngi, man ka teng, man ka aïom, shirta jingim, khamtam lei ha ki sngi jinglong tymmen bad nga pynkut noh da ki kyntien Riewstad ban ïa puson kiba ong kumne harum:
There are three types of people in this world:
1. People who makes things happen,
2. People who watch things happen,
3. And people who wonder what happen.
Which category do You fall into ???
- Published in Atricle