Ka ïing ka dei ka skul banyngkong eh bad shibun ki ïing sa ïoh ïa ka shnong ka thaw. Ki Greek mynhyndai ki hikai bad lam lynti ba man uwei pa uwei u briew u dei ban pynlut ïa ka por bakordor jong u, la kumno-kumno shi kynta na ka arphewsaw kynta na ka bynta ka shnong ka thaw ne ka imlang sahlang namarba ngi ki briew ngi dei ki mrad ba ïa sah ïa im lang ba ju tip kum kita ki ‘Social Animals’ bad uno uno u briew uba khwan myntoi ne pyrkhat tang ïalade shimet bad lada um kheiñ snep ne pyrwa ei ei ïa ka imlang ka sahlang jong ka shnong ka thaw kaba u im u sah ki ju sin ïa u da u ‘IDIOT’ (Ka kyntien tynrai Greek) bad dei ruh halor kane ba u stad wad bniah ka imlang sahlang (Social Scientist) u sa ong, “It takes a whole village to raise a child” (Ka dei bad ka shong ha ka imlang sahlang ka shnong ka thaw baroh kawei ban pynsan pynrangbah tipbriew tipblei ïa u/ka khynnah).
Ïa u mrad, kum ka nuksa ïa u ksew phi lah ban hikai ïa u bun ki buit (a dog can be trained to learn many tricks) hynrei un nym lah ban hikai pateng ïa kata ka buit jingnang jingtip jong u ïa ki khun ne ksiew ksew jong u, da ïap ma u ka ïap lang kata ka jingtip ne buit bad u hi. Hynrei ha u briew pat kata ka long kaba lah. Ki briew kiba khlaiñ ka bor pyrkhat ki kylla ne pynjanai ka rukom im ne dustur jong ki na ka por sha ka por, kata ka mut ïa kaba bha ba buh ki longshwa ki pynneh ki bat, ïa ka bym i ïahap shuh katkum ka por ne ka juk ki weng noh bad buh bujli da kawei kaba kham bha ne paka shuh shuh. Ngim dei ban sngew phylla ïa kata hynrei ngi dei ban kynmaw ïa ki kyntien u stad pyrkhat ba pawnam jong ka Ri Bilat U George Bernard Shaw uba ong kumne, “Both Optimists and Pessimists contribute to society. The Optimist invents the aeroplane and the Pessimist the parachute.” (Ki briew kiba peit ïa kaei kaei tang na ka liang ka jingbha bad ki jait briew kiba peit ïa kaei kaei tang na ka liang ka jingduna ne jingdkoh baroh ar jait kine ki noh synñiang ha ka imlang ka sahlang. Ki briew kiba peit ïa kaei kaei tang na ka liang ka jingbha ki shna ïa ka aeroplane bad ki jait briew kiba peit ïa kaei kaei tang na ka liang ka jingduna ne jingdkoh ki shna pat ïa ka parachute).
Paralok,Mynta pat, nga kwah ban shu pynshai ha phi halor katto katne tylli ki daw ne nongrim ba ngi dei ban ai jait noh sha u kpa bad kita ki long kine harum:-
1. KA BOR PYRKHAT-PYRDAIÑ BA KYNSAI NE MAÏAN, KA JING AI JAIT SHA U KPA BAD KA JINGLAH BAN AI PATENG ÏA KI JINGNANG JINGTIP NE KIWEI-KIWEI KI BUIT SHA KI KHUN KI KSIEW NE KI LONGDIEN BAN SA WAN ka kdew bad pynpaw shai tyngkreiñ ba ngi ki briew ngi ïapher na ki mrad namarba lada ngi peit kai ïa kano kano ka mrad haba ka ïoh khun bunsien ki khun kim ju tip ïa u kpa hynrei ki tip bad shu bud beit thik ïa ka kmie !!!
2. Ha ki mrad lada u kpa ym don ne ki khun kim tip ïa u kpa kam don jingpher ei ei hynrei ha ngi ki khun bynriew pat ki khun ki donkam lang ïa u kpa bad ïa ka kmie. U Blei u la buh ne bynta ïa Ka Kmie ban ai (kyrpang) ‘KA JINGIEIT’, ïa U Kpa pat ban ai (kyrpang) ‘KA JINGHIKAI’ lym kumta balei u stad pyrkhat un shu ong, “A father is equal to more than a hundred teachers”. (U Kpa u ïaryngkat kham palat ban ïa shispah ngut ki nonghikai). Hynrei, na ka daw jong kane ka dustur rim (Matrilineal System), bun ki kpa khasi-pnar wat la ki don ruh, bun na ki, ki dei kiba buaid jawsheh man ka miet, haba kumta kin ai jinghikai-jingsneng aïu keiñ ïa ki khun!!! Ka jing ai jait jong ngi sha ka kmie ka wanrah ka dustur laitlan (ym ‘laitluid’) namar ka pynshlur ïa ki kynthei ban ïoh khun khlem kpa bad ha kajuh ka por ruh de ïa ki shynrang pat ban ieh khunrei bad ban ïoh bun ki lok (ki tnga) ba sa mih ka ktien ‘U RANG-KHATAR- LAMA’.
3. Man la ki khyllung lada dei kynthei ne shynrang ba la kha sha pyrthei, ym don jingeh ïa ngi ban wad ne tip ïa ka kmie hynrei ka jingeh shisha ka long ban tip uno u kpa? Na kata ka daw ngi lah ban khot ‘MEI’ ïa ino ino i kynthei riewtymmen ba ngi sngewieit ne burom nalor i Mei lajong hynrei ka kyntien ‘PA’ hangne ngi sngewthuh ka long ka bakyntang lada ngi puson bha, kaba ngim lah ban khot ïano-ïano ruh lait na i Pa lajong!!!
4. Katkum ka kot khubor ba mih ha ka Shillong Times ha ka 28 tarik u May, 2005 ha ka sla banyngkong eh ha ka heading kaba ong, “Will single Khasi mothers have no respite ?” Uwei na ki Riewstad ba pawnam ka imlang ka sahlang (Fr J. Celia, Director, Don Bosco Youth Centre and Councellor) u ong kumne, “Just as both the mother and father are needed for the Conception of a child, both parents are necessary for the child’s upbringing,” Fr Celia said adding “that the absence of either one of the parents will affects the child’s growth. The upbringing of the child by a single parent affects the child’s psychology,” he also said adding “that the child suffers emotionally and this affects the performance of the child in various activities.” U ong de, “In most cases, the single parent is the mother, where she is required to play the dual role of mother and father. In trying to play both roles, the mother ends up being neither. (Kumba ka kmie bad u kpa ki donkam lang ha ka jingshna ban long khyllung, kumta ruh ban pynheh pynsan ïa i khyllung /khun ruh donkam lang baroh ar ngut (kmie+kpa), Ka jingbymdon u kpa ne ka kmie kan ktah ïa ka longrynnïeng ki khun” u Phadar Celia u ong de, “Ka jingpynheh pynsan ïa ki khun tang da ka kmie ne tang da u kpa ka ktah ïa ka bor jabieng ne bor pyrkhat jong ki khun.” U ong de, “Kan ktah ïa ki khun ha ka bor mynsiem ne bor ïaishah bad kane kan ktah ruh ïa ka Iktiar ba pura ki khun ban leh ïa kano kano ka kam.” U ong de, “Haba bun ki khep, ka jingshah ieh khunrei dei ka kmie, ka jingsan ki khun ha ka jingim briew (kumba U Blei u la thaw) donkam ban ïoh kmie bad kpa. Ka jingpyrshang jong ka (kmie) ban long lang baroh ar (ban shakri ar kynrad) ka pulom, dkoh bad kam lah ban long tang kawei ruh napdeng kita).”
5. Ngi dei ban tip ïa la ka Tynrai bad katkum ka History jong ngi U Hynñiewtrep, ngi ki jaidbynriew 7 Trep 7 Skum mynshuwa kulong-kumah (originally) ngi kheiñ ïa ka rukom hiar pateng ne ai jait na u kpa shuwa ba ngin rem thma, te ka jinghikai ka Syngkhong Rympei Thymmai (SRT) ban sdang ai jait noh biang sha u kpa ka long ha kajuh ka por ban bud paka janai biang ïa la ka Dustur Tynrai ba la buh da u longshuwa-manshuwa jong ngi. Halor kata ki don ki sabut bad kawei na kita ki sabut ka long lyngba ka jinglap ne jingïathuh U Doktor Barister Pakem uba long U Vice Chancellor banyngkong eh ka NEHU napdeng ki jaitbynriew 7Trep 7Skum jong ngi.
6. U Dr Ambedkar (U Nongsaindur jong ka constitution jong ka Ri India jong ngi) ha ka jingshisha u dei da kawei ka jait (na ka jait bapoh) hynrei u pynkylla jait ïalade bad ai ‘Ambedkar’ namar ‘Ambedkar’ ka dei ka jait bakhraw. Kumta na ine i nuksa iba rit ngi shem ka don ka jingiapher kaba khraw shikatdei eh haba ngi la pynkylla ïa ka jait !!!
7. U Rangbah un nym lah ban long paka u khlieh ka ïing ka sem lada um ïoh ïa ka jait-ka khong namar ha man ki ïing – ki sem bunsien kumba ju long ki khun kin kham ieit shikatdei eh ïa ka kmie ban ïa u kpa. Shim kane kum ka nuksa, ki khun bunsien phin shem ïa ka Medal Ksiar (Gold medal) jong ka jingieit ki ai ïa ka kmie, ïa ka Medal Rupa jong ka jingieit ruh ki ai ïa ka kmie, ïa ka Medal Rnong jong ka jingieit ruh ki ai ïa ka kmie; U kpa u ïoh tang ka consolation prize!!!
8. Kumba ha kawei ka ïing bunsien kan kham bha shibun lada don tang kawei ka Niam ba kan wanrah ka jingïatylli, ka jing- ïasngewthuh jingmut bad ka bha-ka miat kumjuh ruh ka Jait (Title) ha ïing ha sem ka dei ban don tang kawei lym kumta kam shongkun ban ong ba la ïalong kawei ka doh, kawei ka met, kawei ka mynsiem ne ban pyndonkam ïa ka kyntien ‘FAMILY’!!!
9. Ngi ai jait sha u kpa ym ban pynroi ïa ka kur ka jait kumba leh ki ïing ba ïaid da ka dustur barim hynrei ban pynroi bad ban tei ïa ka longbriew manbriew kynthei bad shynrang, ba sa ong ruh ba ka jait ka dei ka Nerve Centre jong ka longbynriew bad ka Saiñpyrkhat Ka SRT.
10. Ngim dei ban klet lano-lano ruh ba ki dohlieh ne ki Phareng shuwa ba kin synshar ïa ka Ri India jong ngi ki sdang shuwa na ka khaïi-ka pateng. Lada ngi ai jait sha ka kmie, ka khaïi-ka pateng (Business) bunsien kam lah roi ne phuh kum jong kiwei pat ki Jaitbynriew bad lada ka neh ruh, ka im ne phuh tang shi-pateng namarba ngi don la ka dustur ‘MEITENG’ ba tang shi pateng; Hynrei lada ngi ai jait noh sha u kpa bad aiti ha u khun shynrang pat ngin sa lah ban pynphuh pynphieng bad pynkiew shaphrang ïa ka khaïi – ka pateng kum ki khar Marwari, ki Sindhi, ki Phareng bad ngin sa lah ban nang ïai pynheh, pynïar bad pynjanai shuh shuh ha ka pateng ba-ar, ba-lai bad kumta ter-ter bad ngin sa lah ban pynshisha ne ïahap ban ong ba ngi la don ka dustur bathymmai ne System ba paka kaba don ‘KA PATENG’.
11. Don da ki hajar-hajar ki briew kiba sngewthuh bakla ba lada pynkylla ne pynjanai ïa ka dustur, ka Jaitbynriew ka ïap ne duh noh. Peit ka dustur ki Hindu ba ju tip kum ka ‘SATI’ ( ba thang ïa ki thei-ïap-lok), ka la duh la dam naduh ka por ki phareng, hynrei ka Jaitbynriew bad ka Niam jong ki haduh mynta ka dang ïeng rasong. Lada ka jing ai jait sha ka kmie ne sha i Mei ka wanrah bun ki jingmyntoi ban ïa ki jingduh jingmyntoi, ngin nym kwah ban wanrah ka jingkylla ne jingpynjanai (Reformation) hynrei kam shym long kumta. Ban pynneh ïa ka Jaitbynriew ngi donkam kyrpang ban pynneh ïa KA KTIEN bad ïa KA SNAM hynrei ki stad wad bniah ki shem ba kine 2(ar) tylli (Ka Ktien Khasi bad Ka Snam Khasi Paka), ka la nangjah suki suki namar bun ki dkhar ki hiar thma ïa ngi jar-jar lyngba ki kynthei khasi jong ngi ha ka dur KA JINGIEIT (shongkha – shongman). Ka jingmut Ka Jingshad Khasi ka long ka dak ka shin kaba paw shai ba ki Rangkynsai ki shynrang Khasi-Pnar ki dei ki nongker nongda jong ki kynthei, kata kan shongkun ne shongñia bad kan long ruh ka Dawai (Solution) ban pynneh ïa ka jaitbynriew Khasi ha kane ka sla pyrthei dei tang lada ai jait noh sha u Kpa kumba la leh ne ïaid da ki dkhot ka Seng Syngkong Rympei Thymmai.
12. U Punjabi, u Marwari, u Bihari bad laiphew jait ki jaitbynriew ka Ri India ki don ka mynsiem trei shitom bad ki nud ban wan wad khaw ne ka kam-ka jam shaduh shane sha Ri jong ngi bad ki leit jngoh ïa la ki khun ki kti ne ïa ka ïing ka sem shisien ha ka shisnem ne shisien lano khlem jingartatien ne jingtieng than ba ka kurim jong u kan shongkha ne ïaluh bad uwei pat namar ki khun ba ka kha ki dei ki jait jong u. Hynrei, ha ngi ki Khasi wat la ngi la ïa tyngkhuh mawsiang ha ki kam-ki jam ka juk mynta bad la don bun kiba la trei la ktah shabar ka jylla ruh, hynrei kham ñiar eh ba ngin lap ne shem kawei ruh ka ïing Khasi ba u shynrang Khasi un shlur ne nud ban leh kumta namar ki khun ba la kha na u symbai jong u ruh kin nym lah da lei lei ruh ban long ki jong u namar kim dei ki kur-ki jait jong u.
13. Ngi ïohi ha ki kotkhubor bad ha kiwei kiwei de ki jingpynbna ba ki jingsniew ki nang kharoi man ka sngi bad ha ka juk mynta, don katto katne ki ïing kiba u kpa um salia ban leh be-i-jot wat ïa la ka khun lajong ruh bad ka jingïaid jong ngi da ka dustur rim bun ki ïing ki ban sa ïoh PANAH, kane kan nang plie lad bad buh shuh shuh ïa ki khun kynthei ba kha na uwei pat u kpa ha ka JINGMA, ka JINGBYMSHNGAIÑ bad ka lynti ka ban ïalam sha ka SANG. Pyrkhat janai bha, wat u Kpa Trai ruh u dang nud ban leh ïa kata ka kam pohjait pohrati, sa U Panah lei kan eh aïu !!! Ka jing ai jait sha u kpa kan teh lakam shikatdei eh ha kane ka liang.
14.U Longshuwa-u manshuwa jong ngi u ong dei u shynrang uba buh ïa u sohpet u ksai, ka long shynrang ka long kynthei bad ïa kata ruh la pynthikna bad pynskhem da ka Science lyngba ki XY Sex Chromosomes; dei halor kata ka nongrim ka jait ka dei ban leit sha u kpa.
15. Katkum ki Kot Bakhuid kum ka Bible bad ka Quran, U Blei Trai Kynrad U la thaw shuwa nyngkong nyngshap eh ïa u shynrang (U Adam)p bad na ki shyieng krung u shynrang (u Adam) U sa thaw ïa ka kynthei (ka Im). U la thaw ïa ka kynthei na ka bynta u shynrang hynrei lada ngi ai jait sha ka kmie kata ka long pyrshah ïa ka Aiñ Blei bad ngim dei ban ai lad ruh ïano ïano ban pynthame ne pynshohtyndep ïa ngi halor kane da kaba mut ba U Blei U la thaw shuwa ïa ka kynthei bad na ki shyieng krung ka kynthei U sa thaw ïa u shynrang !!!
16. Katkum ka Dustur Khasi kaba mynta u Shynrang Khasi ym lah ban shongkurim ïa ki kynthei jong kiwei pat ki Jaidbynriew kata ka mut lada u ïa-poikha bad ki, u hap Tang Jait Thymmai ïa la ki khun. Kane ka pynjemdaw ïa u shynrang Khasi. Dei tang ka jing ai jait kpa kumba hikai ka SRT kaba lah ban pynïap noh ïa kane ka Aiñ Pyn-jemrngiew.
17. Ka kmie ka trei shitom na ka bynta ki khun namar ka jingieid banylla, u kpa ruh u ieid ïa ki khun hynrei un kham trei shitom shibun ne kan wanrah ka mynsiem trei shitom ( a driving force) bad ka mynsiem tipbriew-tipblei lada ka jait-ka khong ka dei ka jong u.
18. Ka Ïing kaba don U Kpa ka don ka JINGSHNGAIÑ bad kano kano ka ïing kaba ai jait sha u kpa kham ñiar eh ba kan jot kan pra bad ha kajuh ka por ka pynpaw shai thikna tyngkreiñ ha ka pyrthei ba u kpa u don lang bad u sah ryngkat bad la ki khun bad lada ngi pyrkhat janai ka long ka burom ka bakhraw shikatdei eh jong kata ka longïing baroh kawei lada ym dei hakhmat u briew hynrei hakhmat U Blei.
19. Bunsien ngi donkam ym tang ka Jingtrei Shitom (HARDWORK) hynrei bun kiei kiei ban ïoh kheit ïa u soh KA JINGJOP. Balei nga ong kumta namar wat la ki Karkhana (Factories/Industries) ki nang kharoi man ka sngi ha ka jylla jong ngi bad ha bun ki khep ka Aiñ ka ong ba 60% la mang tang na ka bynta jong ngi ki Trai jylla hynrei ka eh shikatdei eh ïa ki Trai ne Nongpynïaid karkhana ban ai kam ïa ngi namarba ngim don KA JINGTBIT (SKILL), ka daw bah halor kane ka dei eh ba ngim don pateng. Te ka jingsdang ban ai jait noh sha u kpa ka long ka Dawai ka bakhraw bad kyrpang shikatdei eh halor kane ruh khamtam ïa bun ki samla ki bym don kam don jam.
20. Bunsien ngi shu kynnoh beit thik tang ïa ka Sorkar halor ka jingshah knieh ki jaka ha khappud hynrei ym don ba kynnoh ïalade ba ngim leh eiei ban pynbha (reform) ïa kane ka dustur, namar katkum ka dustur jong ngi ka juk mynta, u kñi bad ki khun shynrang kin hap mih na la ïing ban leit sah, leit long nongwei ne sohshnong sha ïing kiaw ne sha shnong kiwei. Kata ka mut jan baroh ki shynrang Khasi-Pnar ki dei tang ki sohshnong ne nongwei. Ngi ju pynkhyllew ba u shynrang u dei u nongker u nongda hynrei haba u kñi bad ki khun shynrang (kiba tip paka ïa u pud u sam ka Hima – ka Sima ) kim ïoh bynta eiei bad ki la hap mih na ïing na la shnong na la thaw ynda la shah knieh jaka pat ha ki nongwei ïano ngin kynnoh? Hato katno ngut ki ban sngew trai ïa ka jaka jong kiwei ? Paralok, Dei tang ka Saiñpyrkhat ka Seng Ai Jait Kpa (SRT) kaba lah ban pynkoit ïa kane ka JINGPANG.
21. Kiwei kiwei ki Jaitbynriew kiba ai jait sha u kpa satlak ka pyrthei, haba ïap noh u kpa, ki khun ka ïoh bad shimti ka kmie hynrei ha ka jaidbynriew Hynniewtrep jong ngi pat haba ka kmie ka ïap noh por dang rit ki khun, bunsien u kpa u duh ym tang ïa la ka kurim baieid lajong hynrei u duh lang ruh ïa la ki khun baieit ba thoiñ eh jong u namar ka dustur ka ong ba ym don hok (u lah tang ban shu wan peit ïa ki hateng-hateng) namar kim dei ki kur ki jait jong u. Te lada ai jait noh sha u kpa kan long ka dawai ka bakhraw halor kane ruh.
22. Ka Kyiad ka dei ka umpynjhieh u Thlen bad ka kmie jong ki jingsniew ba laiphew jait (khamtam ka pynkharoi ia ki Jingshah leh be-i-jot) hynrei ka long kaba eh shikatdei eh ïa ngi wat tang ban teh lakam ïa ka ruh (nai ïakren ban pynduh jait lei) namar katkum ka dustur rim bunsien u shynrang u hap leit sah sha ïing ka kynthei ne ïing kiaw bad hangta ka kynthei ka dei ‘KA KYNRAD’ bad u shynrang pat u dei tang ‘U SHONGKHA’. Hangta bunsien u shynrang um don Iktiar eiei, u lah tang ban ai jingmut (he can only give suggestions), ym lah shim Rai (Decisions) lajong ha bun kiei kiei namar u dei tang ‘U BRIEW NABAR’ ne tang ‘U THAWLANG’ na kata ka rukom um sngew trai, um suk mynsiem bad dei na kata ka daw u shu dih kyiad beit bad u sa ÏAP SHAH DUNG BILOR !!! Ka jing ai jait sha u kpa kan wanrah ha u shynrang ka mynsiem sngew trai bad kan pynlong ïa u shynrang ban wanrah ïa ka kurim sha ïing lajong ne ban shongwai la kajong bad dei hangta keiñ ba u shynrang un long U KYNRAD (A KING) ka kynthei pat KA KYNRAD (A QUEEN).
23. Wat la ka dustur ai jait kpa ka dei ka Aiñ jong U Blei, hynrei haba ka poi pat ha u khun bynriew namar ka jingtlot briew, u pynkynriang ïa ka. Te na kata ka daw, ym don kano kano ka dustur jong kino kino ki jait bynriew ha ka pyrthei kaba long janai pura (perfect) hynrei ka jingïapher pat hapdeng ka jing ai jait sha ka kmie (Matrilineal) bad kaba ai jait sha u kpa (Patrilineal) ka long ba ka Patrilineal System ka jingbha (Merits) ka don 95% (approximately) bad ka jingsniew (Demerits) pat 5% (approximately). Katba ha ka Matrilineal System pat ka long mar khongpong. Na kata ka daw, ngi donkam ka jingtei thymmai (Reformation). Ki Nayyar ki Jaitbynriew na Kerela, ki nyngkong-nyngshap eh ki ai jait sha ka kmie hynrei hadien ba ki sdang sngewthuh ïa ka jingjot, jingsniew, jingsahdien bad jinghiar arsut ka longbriew manbriew, ka khaïi – ka pateng bad nadong shadong ki ïaid noh da ka dustur thymmai, ka Patrilineal System.
Khatduh khatwai, nga kwah ban ong ba kaba sngewsih eh ka long ba wat la kattei tylli ki daw ba la kdew haneng hynrei dang don bun kiba pyrshang ban tap eit miaw ne ïalam bakla na kane ka jingshisha. Ki ban pynshoi bad pynthame khamtam lei ïa kiba tlot ka bor pyrkhat da ki buit ba harukom, ki ban pyn eh jubor ban bat dustur rim (ym dustur Tynrai) da kaba put turoi dalade ïalade ïa kane ka dustur rim (matrilineal) khlem nongrim haei-haei ruh. Nga kum uwei na ki dkhot ka Seng SRT nga kyntu jur ïa phi ki nong pule bym pat long riewdkhot ka Seng ban ym ïai im sah ha ka jingartatien shano ka lynti ban jam; pynïap noh ïa ka mynsiem lehraiñ, pyrkhat bad shim ka Rai lajong shimet da ka Jabieng ym tang da u Dohnud bad to wan rah la kajong ka Jingshlur (Courage) ban pdiang ïa kane Ka lynti jong ka jingim (Way of Life) ne ka Saiñpyrkhat (Ideology) ka SRT ka bajanai tam bad to long u briew uba bishar na baroh ki liang namar ïoh phi babe lehnohei hadien habud, man ka sngi, man ka teng, man ka aïom, shirta jingim, khamtam lei ha ki sngi jinglong tymmen bad nga pynkut noh da ki kyntien Riewstad ban ïa puson kiba ong kumne harum:
There are three types of people in this world:
1. People who makes things happen,
2. People who watch things happen,
3. And people who wonder what happen.
Which category do You fall into ???
